Uvod

U odredenoj fazi drustvenih odnosa, kroz koje je prosao i srpski narod, u Srednjem vijeku se narocito razvija sakralna arhitektura, odnosno arhitektura crkvenih i manastirskih gradevina. Razvoj takve vrste stvaralastva se moze objasiti sa vise aspekata:
a) primanje hriscanstva i njegov jak uticaj
b) stvaranje jacih oblika drzavih zajednica koje omogucavaju takav vid stvaralastva, koje nema cisto utilitaristicki karakter
c) viskovi nagomilanih materijanih sredstava, odnosno iskoriscavanje bogatstva zemlje, besplatnog radnog seljaka i razni vidovi dadzbina, koji daju materijalnu osnovu bilo kakvom stvaralastvu
Dakle, kao sto se vidi, sakralna arhitektura se kod Srba razvija u posebnim prilikama i iz posebnih potreba. Naime, veliku vecinu tadasnjeg stanovnistva cinili su seljaci. Vladarski sloj je bio veoma malobrojan, pa im je bila neophodna pomoc u drzanju naroda pod pokornoscu. Pojava hriscanstva i njegov uticaj na narod predstavljali su odlicnu priliku za vladare. Vladari grade crkve i manastire i poklanjaju im zemljisne posjede i seljake da ih obraduju. Na taj nacin nastaje sprega vladar - crkva koja se uspjesno odrzava duzi niz godina. Ta arhitektura, dakle, postaje i nastaje, kada su uslovi to najvise nalagali, a ujedno i omogucavaju. Ta vrsta stvaralastva, stvaralastvo "duse radi", traje do 1459. godine, odnosno potpunog pada Srbije pod tursku vlast. Nakod toga, otprilike do sredine XVII vijeka, narod sa svestenstvom pokusava da odrzi gradenje crkava, u skladu sa svojim mogucnostima. To ubrzo propada jer ponestaju svi uslovi potrebni za to. Dakle, narednih 400 godina, izgradene crkve i manastiri su jedini nosioci srpske nacionalne svijesti i identiteta.

Razvoj arhitekture i spoljni uticaji

Kao sto je vec receno, srpska arhitektura srednjeg vijeka nije predstavljala puko kopiranje vizantijskog stila gradnje, vec jednu originalnu mjesavinu stilova i uticaja. Prvenstveni razlog za stvaranje takve vrste stila, odnosno posudivanje najboljih tudih elemenata, lezi u samom polozaju tadasnjih srspkih zemalja. Dobro je poznata cinjenica da se Balkan nalazi na raskrscu puteva, i interesa, Istoka i Zapada. Samim tim najznacajniji uticaji dolaze iz pravoslavne Vizantije i katolickog Zapada, a tu se ne smije izostaviti ni hriscanski Orijent, odnosno Jermenija, Sirija, Egipat i dijelovi Male Azije. Ali, ipak, da ne bude zavaravanja, Vizantija daje srpskoj arhitekturi najizrazitiju crtu. Sta je to, sto je "srpski stil", pozajmio od drugih? Kao prvi element pojavljuje se svod, odnosno kube ili kupola. On potice iz orijentalnog stila, a zajedno sa njim stizu i dva osnovna oblika osnove gradevine:
a) izduzena, sa ulazom na jednoj strani i oltarom na suprotnoj
b) centralna, sa sredisnjim dijelom pokrivenim kubetom
Upravo iz toga pokrivanja prostora svodovima, taj nacin gradnje dobija posebne karakteristike. One se ogledaju u tome da je kube najcesce centralno postavljeno, i sa strane noseno na polukupolama ili celima poluoblicastih svodova. Kao druga karakteristika, javlja se zidanje svoda ciglom, koje se objasnjava nedostatkom kamena, a u krajevima gdje je nastao. Vremenom se, osim cigle, pocinje ugradivati i grubo tesani kamen, da bi to zatim postao i jedan od nacina ukrasavanja fasada, odnosno kontrast boja svijetlo - tamno (kamen - cigla). Duh Orijenta ogleda se i u vrsti ukrasa, odnosno plitkom reljefu sa motivima biljaka i zivotinja, ili eventualno cisto geometrijskih uzoraka. Koristi se i ukrasavanje fasade ciglama, koje se slazu u raznolike sare, ali taj vid ukrasavanja stize preko Carigrada, odnosno Vizantije. Vizantija daje svoje uticaje preko oblika gradevine, odnosno karakteristickog rasporeda gdje se kube nalazi na presjeku dva poluoblicasta svoda. U Vizantijskoj arhitekturi je, pored kubeta i poluoblicastog svoda, cest i krstasti svod poseban po tome sto nema dijagonalnih rebara na presjeku dvaju svodova. Vizantijske crkve su iznutra bile zivopisane freskama, sto Srbija u potpunosti preuzima. Pored Vizantije i Orijenta, postoji i treca strana koja daje svoj uticaj, ali je on daleko slabiji. To je, kao sto je vec receno, Zapad. Njegov uticaj dolazi od XI vijeka preko Hrvatske i Dalmacije, sa pojavom monaskih redova. Njihov uticaj se ogleda u Raskom stilu, i to u vidu fasada koje se bile malterisane, ili prekrivene glacanim kamenom. Takode portali i prozori su bili bogato ukraseni romanskim reljefnim ukrasima, a krovni vijenci arkadama, poznatim kao "bogenfriz". Sa Zapada dolazi i obicaj gradena zvonika pored crkve. To bi bilo ono, najopstije, sto je uticalo na razvoj arhitekture u srednjevjekovnoj Srbiji. Pri tome treba napomenuti, da uticaji nisu bili nametnuti nego da su ih domaci majstori donosili i kombinovali prema svojim shvatanjima. Tako je nastao stil prepoznatljiv po svojim osobinama, koji je donekle uticao i na razvoj susjednih arhitektura.

Zajednicke karakteristike i podjela arhitekture

U arhitekturi srednjevjekovne Srbije, kao i u svim drugim oblastima ljudskog stvaranja, mogu se primjetiti odredene faze odnosno stepeni razvoja, ili preciznije receno stilske grupe. Njihovo nastajanje se moze objasniti nizom drustveno-politickih i istorijskih uslova toga vremena. Medutim, za sam pocetak, bilo bi pozeljno upoznati se sa osobinama, koje nose sve tadasnje gradevine, odnosno crkve i manastiri, bez obzira na prisutni stil. Za sam pocetak izlaganja treba uzeti osnovu gradevine, koja daje najznacajniju crtu istoj. Naime, postojala su dva tipa koja su bila najcesce u upotrebi, a to su:
a) jendobrodna gradevina, zasvedena poduznim poluoblicastim svodom, bez kubeta (manje gradevine) ili pak sa kubetom (neke najvece zaduzbine)
b) gradevine sa osnovom u obliku upisanog krsta, kod kojih se kube nalazi na presjeku dva poluoblicasta svoda, ali osnova nije ostavljena da cini kontura slobodnog krsta, vec je "krst" zatvoren zidovima u pravougaonik.
Kod svih gradevina drugog tipa kube se oslanja na cetiri stuba, dok kod gradevina prvog tipa postoje dvije varijacije:
a) gradevina je dovoljno siroka, pa su stubovi potpuno slobodni
b) gradevina je uza, pa su stubovi priljubljeni uz bocne zidove (tzv. "sazeti" upisani krst)
Postoji jos jedna varijacija koja je zajednicka za oba tipa, a to je "trikonhos", odnosno oblik koji osim oltarske apside (konhe), ima jos dvije istog oblika, postavljene na sjevernom i juznom kraku. Ovo su osnovni oblici, koji su ujedno i najcesce upotrebljavani, ali nisu jedini, nego su postojale i mnogobrojne varijacije i kombinovanja, koja za osnovu, ipak, uzimaju jedan od ova dva tipa. Sto se tice materijala koristenog u gradnji primjenjivani su kamen i opeka. Opeke su bile drugacije od danasnjih, pljosnate i relativno tanke. Spajane su slojevima maltera priblizne debljine, a zidovi su bili jako debeli (cak i preko jednog metra). Za njih je karakteristicno to da su u sredisnjem dijelu bili suplji i ispunjavani lomljenim kamenom. Kao temelj, koristio se krupni neobradeni kamen povezan negasenim krecom. Kod svih gradevina javljaju se svodovi. Naime, ne postoji ni jedna gradevina ravne, drvene, tavanice. Luci i svodovi su najcesce izvodeni od sige (supljikavog kamena) koji je bio najlaksi za obradu. Veoma rijetko svodovi su gradeni od opeke ili kamena. Krovovi su stavljani preko svodova na dva nacina. Prvi je bio da se olovne ploce stavljaju nad dascanu konstrukciju, a drugi direktno na svod. Ploce su za nosac bile pricvrscene dvostranim klinovima. Ponegdje se, za pokrivanje koristio kamen. Kasnije, u tursko doba, pocinje se koristiti i ceramida (vrsta crijepa), zbog svoje manje cijene i velike potraznje za olovom. Zidovi su spolja ostavljani u svome osnovnom obliku, a veoma rijetko su bili zidani od mermera. Karakteristicno je to da oni nikad nisu bili samo pokriveni mermerom. Unutrasnjost je uvijek, za razliku od spoljasnjosti, bila malterisana i oslikana freskama. Podovi su bili radeni od kamenih ploca. Detalj koji se pojavljuje u svim crkvama bez obzira na velicinu i period gradnje u jednakom obliku je ikonostas. Razvio se u vizantiji i imao je oblik niza stubica povezanih na vrstu horizontalnom gredom. Njegova uloga je bila da pregradi oltarski od ostalog dijela crkve. Na samoj sredini se nalazi prolaz sa dverima (vrsta vrata), dok su bocni dijelovi bili zatvoreni pluteima (ploce). Ikonostas je ukrasen ikonama odakle i potice njegov naziv. Dvije glavne ikone nalazile su se na bocnim zidovima da bi se kasnije one premjestile na lijevu i desnu stranu dveri gdje su se i danas zadrzale. Zvonici crkava srednjevjekovne Srbije nemaju karakter zvonika kavni su bili gradeni na Zapadu. Stavise, manji broj crkava je imao zvona, a ona su bila ugradivana u kule (tj. zvonike) koji nisu bili u sklopu same crkve. Zvonici se najvise javljaju u spomenicima Raske skole, za koji je poznato da nosi najvise uticaja Zapada. Zanimljivo je napomenuti jednu bitnu karakteristiku vezanu za estetiku crkve. Rijec je o tome da se paznja polagala jedino na spoljasnji izgled, odnosno na utisak koji ostavlja. Unutrasnjost nije bila impresivna u tolikoj mjeri. Forma ukrasa, koja je bila primjenjivana, bile su freske. One su predstavljale prizore iz Biblije, svece, te ktitore date crkve. Slike su radene na svjezem malteru, odnosno "al fresco", odakle potice naziv freska. Plasticnih ukrasa u unutrasnjosti crkve nije bilo, izuzev kod pojedinih predstavnika Raske skole.

Raška škola - opste osobine

Prvo gradenje u Raskoj skoli pocinje od kraja XII vijeka, odnosno perioda vladavine velikog zupana Stefana Nemanje. Uslovi za gradenje bili su obezbjedeni sirenjem srpske drzave od Morava na sjeveru do Jadrana na jugu i ucvrscivanjem polozaja srpskog naroda na Balkanu. Samim tim i vladar (Nemanja) postaje dovoljno ekonomski i politicki mocan da bi sebi mogao dozvoliti takvu vrstu investicije. Po sredisnjem dijelu tadasnje drzave, Raskoj, stvara se i naziv ove arhitektonske grupe Raska skola. U cemu se ogledaju njegove karakteristike? Kao prvo, u upotrebi je jednobrodna, zasvedena gradevina sa samo jednim kubetom. Sa zapadne strane se nalazi priprata, dok se uz bokove nalaze pjevnicki transepti i paraklisi, odnosno kapelice. Iako je jednobrodni oblik gradevine porijeklom sa Orijenta, u Srbiju je stigao iz Primorja. Taj oblik se ne usvaja odmah, ali se vremenom kristalise i bezrezervno usvaja. Spoljasnjost je bila obradena u romanskom stilu i to u prilicno znacajnom stepenu. Zapad se tu ogleda u sljedecim pojedinostima. Crkveni brod je bio zasveden, ali je svod bio prekriven drvenim krovom i olovom. Iz tog razloga zapadna fasada je imala zabat sa krovnim vijencem koji je na sredini bio izveden u vrh. Taj zabatni zid cesto je izlazio iznad krova, a sto je cest motiv juzne Italije. Oltarske apsige su i spolja i iznutra polukruzne osnove. Kube je, medutim, spolja cesto mnogougaono, pokriveno olovom bez ikakve podloge. Krovni vijenac je bio uglavnom vodoravan i sastojao se od niza arkadica, sto je takode motiv dobro poznat u Italiji. Fasade su bile ravne, dok su jedini ukras predstavljali pilastri (plitki stubovi izvuceni iz ravni zida). Vodoravih ukrasa, niti bilo kakvih podjela, nije bilo. Zapadni zid je bio najbogatije ukrasen. Taj ukras ogledao se u vidu portala, a cesto i jednog prozora iznad njega. Na oltarskog apsigi cesto se nalazio jedan prozor vecih dimenzija ili, ponekad, trifora. Kube se svojim cilindricnim dijelom nikada nije direktno naslanjalo na krov, vec se na njihovom spoju nalazio ubacen kockasti prelaz. Ponekad taj prelaz nije imao ulogu tipicnog nosaca, nego je bio zamijenjen sa cetiri zida koja su trebala da podignu kube na sto visi nivo. Na zapadnom dijelu se uvijek nalazila priprata, ali ugradena u cjelinu crkve. Upravo ona postaje osnovno obiljezje spomenika tog perioda po kome se najlakse prepoznaju. Pored te integrisane priprete nalazile su se i druge, vidno odvojene od cjeline. Takvi su bili pjevnicki transepti i zasebne kapelice paraklisi. Cesto su sve te priprete imale zajednicki krov, pa je crkva stvarala privid trobrodne gradevine. Iz svega ovoga se primjecuje insistiranje na spoljasnjosti. Prvobitne gradevine su bile prilicno niste, sa sirokim i niskim kubetom i relativno mnogo prostora u unutrasnjosti. Vremenom one postaju sve vislje i vitkije, tako da silueta gradevine dobija stepenast oblik. To se narocito istice kod Sopocana i Decana. Bitno je napomenuti da crkve svojim dimenzijama ipak zadrzavaju impozantnost i monumentalnost, a ne teze ka dekorativnosti, kao sto ce se ispoljiti u Moravskoj skoli. Sto se tice konstruktivnih rjesenja, kao materijal za gradenje uglavnom se koristio tesani kamen i vrlo rijetko cigla. Za ispunjavanje zidova koristio se ugljeni kamen. U dekorativne svrhe upotrebljavan je malter obojen u zutu ili crvenu boju kojim su zidovi bili u potpunosti prekriveni. Kod nekih predstavnika u tu svrhu je koristen uglacani mramor, ali ne kao materijal za poplocavanje, nego kao materijal gradnje. najcesce je koristen jednobojni, mada se javlja i upotreba vise boja koje se slazu sa ili bez nekog redosljeda. Iznad vrata i prozora javlja se arhivolta (fasadna, dekorativna povrsina luka). Na osloncima je ona obicno uza nego u tjemenu sto potice od njene gradnje odozdo na vise. Sami otvori vrata su pravougaoni, dok su prozori redovno odozgo izvedeni u vidu luka. Kod bogatijih crkava vrata i prozori su ukraseni romaneskim dekorom izvedenim u bijelom kamenu. Obicno su to elementi sa biljnim motivima lozice ili vrijeze, ali koje se nikada ne preplicu. Svi ovi detalji, a i mnogi drugi, mogu se vidjeti na katedralama u Italiji i cesto su identicni. Na portalima Studenice, Banjske i Decana postavljene su grupe skluptura kao odraz Zapada. Vazno je napomenuti da se ta savrsenost ne ogleda na svim spomenicima Raske skole sto se moze protumaciti angazovanjem razlicitih majstora u njihovoj izradi, razlicitih po svojoj uvjezbanosti i talentu. Sto se tice ukrasa u unutrasnjosti standardno su prisutne zidne slike (freske). Njihov raspored nije uslovljen arhitektonskim rjesenjima, nego imaju svoj unaprijed odreden raspored istovjetan za sve crkve. Sam stil slikarsta ostaje pod uticajem Vizantije. Figure su krupne, statiicne i postavljene u isti plan. Pozadina je obicno tamno - plava, sa pojedinim zlatnim elementima, dok su pojedine scene odvojene crvenom bojom. bitno je napomnuti da slikarstvo tada ima iskljucivo monumentalni karakter, bez ikakvih dekorativnih elemenata. Kao jedini dekorativni element javlja se staklo u boji. Obicno su to bile manje ploce kruznog oblika. One su bile spajane pomocugipsanih ploca ili olovnih konstrukcija, pa tada predstavljaju razlicite mitoloske zivotinje. Sada kada su date opste osobine djela Raske skole moze se pristupiti izucavanju pojedinih, najznacajnijih gradevina tog doba.

Studenica

Gradenje Studenice se prvi put pojavljuje u biografiji Stefana Nemanje napisanoj od strane Svetog Save. U njoj se kaze: "Bilo je ovo mesto kao pusto loviste zverova. Kad je dosao u lov gospodin nas i samodrzac Stefan Nemanja, koji je vladao ovom srpskom zemljom, i kada je on lovio ovde, izvoli mu se da u ovom pustom mestu sagradi ovaj manastir." Zidanje Studenice se povezuje sa periodom Nemanjinog vrhunca moci. Naime, nakon pobjeda nad neprijateljem i prosirenjem teritorije usledila je zelja i potreba za stvaranjem dostojne zaduzbine. Iako je prije toga vec sagradio tri crkve, ova je trebala da ih nadmasi u svakom pogledu. Iz tog razloga angazovao je najbolje majstore koje je mogao naci. Na taj nacin je za 13 godina (1183. - 1186.) nastala najljepsa gradevina srpske srednjevjekovne arhitekture, koja je posluzila kao uzor za mnoge kasnije gradevine. Zidanje ove crkve i njena daljnja sudbina mogu se u potpunosti porediti sa istorijom Srbije. Prva faza gradnje i uoblicavanja izgleda traje do 1196. godine, kada se Stefan Nemanja zamonasuje. Po Nemanjinom odlasku brigu o manastiru preuzima Stefan Prvovjencani. Nemanja, odnosno monah Simeon, umire 1208. u Hilandaru i njegove mosti se vracaju u Studenicu, a nad njima Sava izmiruje bracu Stefana i Vukana. Studenica tada postaje pod Savinim starjesinstvom politicki, kulturni i duhovni centar Srbije. Za potrebe manastira Sava je napisao i Tipik (pravila o ponasanju) koji sa svojim uvodom, zivopisom Stefana Nemanje, predstavlja prvo knjizevno djelo kod Srba. Dalju brigu o Studenici nastavljaju ostali srpski vladari. Kralj Radoslav je tako 1235. godine dogradio pripratu ispred Bogorodicne crkve, a Milutin je 1314. dogradio malu crkvu posvecenu Sv. Joakimu i Ani. To traje do 1459. godine, tj. do pada srpske drzave pod tursku vlast, kada crkva sve cesce biva pustosena od Osmanlija. Crkva je dozivjela obnove 1569., pod rukovodstvom majstora Longina, najznacajnijeg srpskog srednjevjekovnog slikara, i 1631. zahvaljujuci ruskoj pomoci vraca joj se stari sjaj. Na tome se stradanja ne zavrsavaju, vec traju i kroz XVII i XVIII vijek, odnosno austrijsko - turske ratove, anije bila postedena ni u II svjetskom ratu. Od 1951. godine Studenica je stalni predmet brige konzervatorske sluzbe, pa su mnogi prvobitni detalji vraceni na svoje mjesto. Bogorodicna crkva manastira Studenice je jednobrodna gradevina po koncepciji slicna ranijim crkvama. Na njoj se prvi put pojavljuje priprata odvojena vratima i istovremeno ozidana. Ona je iste visine kao i oltar, a ima i zajednicku fasadu sa crkvom. Oltar je trodjelan a apside su mu lucne. Nad sredisnjim dijelom nalazi se dvanaestostrano kube sa relativno niskim tamburom. Kube je spolja omalterisano, tambure je ofarbano u crvenu boju, a fasade su od mramora bijele boje. Tu je ostvarena veoma neobicna, a pri tome originalna i skladna kombinacija stilova, tj. vizantijskog koji se ogleda u arhitektonskim rjesenjima i romanskog iz kojeg potice fasada. Kao sto je receno fasada ima odlike romanike, a takav je i ostatak spoljasnjosti. Portali su bogato ukraseni klesanim ukrasom. Ima ih cetiri, a najbogatije je ukrasen glavni - zapadni. Prozori su takode ukraseni i najbogatija je oltarska trifora. U prozore su bila ugradena olovna okna, odnosno olovne konstrukcije sa ispunama od raznobojnog stakla. Cjelokupna unutrasnjost je zivopisana i spada medu najstarije srpske likovne tvorevine. One poticu iz vremena Stefana Prvovjencanog, tj. po nekim izvorima 1208/09. godine. Prvobitni zivopis je dijelom sacuvan u oltaru, potkupolnom prostoru i na zapadnom zidu. Centralno mjesto u oltaru zauzima predstava Bogorodice sa andelima kojoj je crkva i posvecena. Kasnije je majstor Longin (1569.) obnovio zivopise ne narusavajuci stil u kome su izradeni i doslikavajuci i nove freske na praznim povrsinama. Nakon njega vrsena su i druga doslikavanja bez umjetnickih vrijednosti, koja su skinuta u konzervatorskim radovima nakon 1956. Manastir Studenica je i danas aktivan kao muski manastir. U njoj se cuvaju mnogi predmeti od neprocjenjive vrijednosti, kao sto su: zlatni prsten kralja Stefana Prvovjencanog, plastanica Antonija Heraklijskog, Triptihon iz 1750., te jos mnogi drugi. Zbog svega toga, a i ranije navedenog, UNESCO ju je upisao 1986. u Listu svjetske kulturne bastine.

Zica

Vrijeme gradnje ovog srpskog duhovnog sredista nije tacno poznato. Sigurno je jedino to da ju je osnovao kralj Stefan Prvovjencani u XIII vijeku. Po nekim izvorima pocetak gradnje se vezuje za povratak Sv. Save iz Sv. Gore (1208.), a zavrsena je prije Stefanovog dobijanja kraljevske krune (1217.). Nakon ostvarivanja srpske crkvene autokefalnosti (1219.) Zica postaje srediste Srpske arhiepiskopije. Nakon toga vrsena su jos neka arhitektonska uoblicavanja koja su zavrsena 1233. godine. Zica je imala veoma znacajnu ulogu u srednjevjekovnoj srpskoj drzavi. Pored toga sto je bila srediste Srpske arhiepiskopije, ona je bila i srediste politickih i svih drugih zbivanja od drzavnog znacaja. U njoj je Sv. Sava krunisao Stefana Prvovjencanog za prvog srpskog kralja i posvetio episkope koje je postavio u novonastalim eparhijama. Kasnije su tu krunisani nasljednici Stefana Prvovjencanog i rukopolozen je arhiepiskop Arsenije, nasljednik Sv. Save. Zica nije izgubila svoj znacaj i ugled u narodu ni kada je crkveno srediste premjesteno u Pecku patrijarsiju. On je, stavise, kasnije i porastao jer su u njoj boravili velikodostojnici Srpske crkve. U svom visevjekovnom postojanju Zica je dozivjela i prezivjela brojna razaranja. Prva rusenja su se desila vec krajem XIII vijeka u toku tatarske najezde. Manastir je ubrzo obnovljen, ali vec 1500. biva ponovo porusen u turskoj najezdi, kada je bio i potpuno napusten. Sljedece obnove izvrsavaju se 1562., a onda tek za vrijeme Prvog srpskog ustanka i kasnije. Na prelazu iz XIX u XX vijek desila su se jos neka unistavanja da bi crkva dobila svoj konacni oblik izmedu 1925. i 1935. godine. U toku Drugog svjetskog rata crkva je unistena u njemackom bombardovanju, da bi joj se 1953. vratio stari izgled i njezina originalna crvena boja. Od nekadasnje obimne manastirske cjeline koju je sacinjavalo vise gradevina danas su ocuvane samo dvije crkve: glavna (posvecena Sv. Spasu) i paraklisa Sv. Teodora Tirona i Teodora Stratilata. Svojom arhitekturom crkva Sv. Spasa, odnosno Vaznesenja Gospodnjeg, spada u rasku grupu. To je jednobrodna gradevina sa sirokom polukruznom oltarskom apsidom na istocnoj, pripratom na zapadnoj i pjevnickim prostorijama na juznoj i sjevernoj strani. Zbog pjevnickih prostorije dobija se utisak o obliku osnove u vidu slobodnog krsta. Na presjeku tih krakova nalazi se kube na osmostarnom tamburu. U izgledu crkve desile su se neke promjene kao sto su uklanjanje dakonikona i praskomidije, kao i povezivanje priprate i naosa, odnosno izbacivanje vrata koja su tu postojala. Pretpostavlja se da je to uradeno po nalogu Sv. Save za potrebe krunisanja Stefana Prvovjencanog. Za njih dvojicu se veze i dozidavanje bocnih kapela koje su prvobitno bile namjenjene za njihovu sahranu, ali njihova tijela tu nisu nikada lezala. U prostornim rjesenjima primjetan je uticaj Vizantije, dok jednostavni zidovi bez plasticnih ukrasa i mirno obojeni asociraju na svetogorske manastire. Zica predstavlja posljednju fazu u razvoju Raske skole, kod koje se romanski elementi gube u velikom stepenu i ostaju lako primjetni jedino na spoljasnjosti kubeta i tambure. Zbog svega toga, Zica kao ni jedna druga crkva utice na gradevine Raske skole. U slikarstvu Zice mogu se uociti tri cjeline. Prva cjelina se vezuje za vrijeme gradnje crkve i egzistira do kraja XIII vijeka kada crkva biva unistena. Druga grupa je nastala sredinom XIII vijeka, kada su freske iz prve grupe jos postojale, ali kao njihova dopuna, pa su podijelili njihovu sudbinu. Treca i najmlada grupa je nastala izmedu 1309. i 1316. godine i predstavlja najvecu i umjetnicki najznacajniju cjelinu. U njoj su obradene standardsne teme: Hristov zivot, veliki praznici, ktitori, poprsja svetitelja i sl. Ova cjelina je jako bitna iz razloga sto su slikari postovali stari raspored i pokusali da obnove prvobitni izgled i stil. To je razlog sto su zicke freske zadrzale monumentalnost za razliku od fresaka tog vremena. Na sva stradanja Zice dosao je zemljotres 1987. godine koji ju je prilicno ostetio. Renovirana je 1990. i od tada egzistira u danasnjem obliku, mirno i nenametljivo u blizini Kraljeva.

Manastir Mileseva se nalazi u dolini istoimene rijeke u okolini Prijepolja. Zaduzbina je kralja Vladislava (1234. do 1242.), a podignut je prije njegovog krunisana. Na to upucuje freska na kojoj se on nalazi sa modelom crkve, ali bez krune. Manastir je bio na veoma visokom rangu, tj. odmah iza Studenice. U njega su 1236. godine prenesene mosti Sv. Save, a 1377. godine Tvrtko se krunisao za kralja Srbije i Bosne i Hercegovine. Tokom XV vijeka Mileseva je srediste Eparhije dabarske. Nakon turske okupacije Srbije 1459. oni spaljuju manastir, a 1595. mosti Sv. Save odnose i spaljuju na Vracaru. Od tada su unistavanja veoma cesta, ali se manastir brzo oporavlja zahvaljujuci pomoci naroda, kao i ruskih careva i rumunskih i vlaskih knezeva. Zahvaljujuci konstantnosti postojanja i pomoci manastir je razvio bogatu kulturnu djelatnost. Izmedu ostalog u njemu je u XVI vijeku radila stamparija, a zatim i manastirska skola. U drugoj polovini XVI vijeka, pod patrijarhim Makarijem Sokolovicem, izvrsena je najveca obnova kada manastir dobija danasnji izgled koji se u potpunosti kristalise u obnovi 1863. godine. Mileseva ima osnovni oblik slican ostalim predstavnicima Raske skole. Za nju je karakteristicno to da se oltarska apsida direktno naslanja na zid koji nosi kube sa istocne strane. Pored toga kube ne lezi na tamburu oslonjenom na glavne zidove nego je cetverougaona osnova povucena ka vrhu krova. Na ulaznoj strani 1236. dodata je pripreta kojoj je 1863. dodato i kube. Priprata je pravougaone osnove i prilicno velikh dimenzija. Sa strana ima dvije kapelice veoma malih dimenzija. U novije vrijeme podignuta je zvonik - kula sa zapadne strane te manastirski konak. Prilikom arheoloskih otkopavanja otkrivene su brojne pomocne gradevine koje datiraju iz XIII i XIV vijeka, ali su vremenom unistene i nestale. Ukrasi u Milesevi su u potpunosti u skladu sa romanikom. Oni se ogledaju u plasticnim detaljima uradenim u kamenu koji se nalaze na portalima vrata i prozora. Pored toga, sa strana zapadnih vrata nalazili su se kameni lavovi koji su nastali kao i mnogi drugi plasticni detalji. Fasada je omalterisana i ofarbana u bijelo tako da izgleda veoma mirno i dostojanstveno. Fresko - slikarstvo Mileseve dijeli se na dvije grupe. Prva potice iz vremena kralja Vladislava (XIII vijek), dok je druga iz turskog vremena (XVI vijek). Freske iz XIII vijeka predstavljaju najbolja ostvarenja svog vremena, i to ne samo srpske, nego i vizantijske umjetnosti. Posebno se istice i freska Mironosice poznata kao "Milesevski beli andeo" koja se nalazi na juznom zidu crkve. Primjetno je i to da se kompozicija fresaka ne poklapa sa tadasnjom ustaljenom semom sto je vjerovatno uslovljeno neiskustvom majstora u oslikavanju raskih ramova. U ocuvanju ovih fresaka znacajnu ulogu su odigrale freske iz XIV vijeka. Naime, one su bile oslikane preko starijih (vec postojecih) i prekrile su ih u potpunosti. Kada je hram stradao u pozaru donji sloj je ostao skoro netaknut, a gornji je vecim dijelom izgorio. Jedan dio tih novijih fresaka je sacuvan, ali nema toliku vrijednost kao one iz XIII vijeka.

Srpsko-vizantijski stil - opste osobine

Sljedeci stil koji se javlja u arhitekturi Srbije i ima veoma veliki znacaj nastaje u XIV vijeku zbog tijesne povezanosti sa Vizantijom. Samim tim njegovi predstavnici, odnosno crkve i manastiri, najprije se javljaju na podrucju Kosova i Metohije i Makedonije. Razvoj srpsko - vizanitjskog stila moze se objasniti istorijskim prilikama. Naime, granice srpske drzave nisu prelazile Lipljan (Kosovo) sve do vremena Stefana Prvovencanog koji je prikljucio Prizren (oko 1221. godine). Kasnije Milutin prosiruje drzavu koja tada obuhvata Makedoniju do Skoplja da bi se za vrijeme Dusana (1334. - 1349.) Srbija prosirila na citavu Makedoniju i "grcke zemlje". Na prostorima na kojima je ustanovljena srpska vlast ostale su mnoge gradevine iz vremena Vizantije. Upravo iz tih uzora, naravno sa mnogo varijacija i graditeljske slobode, nastaje i ovaj stil. On traje sve do dolaska turaka na prostore juzno od Sare. Citava ova grupa moze se podijeliti prema teritoriji gradenja na sljedece grupe:
a) spomenici na Kosovu i Metohiji
b) spomenici u Makedoniji (u granicama srpske srednjevjekovne drzave)
c) spomenici izvan danasnjih granica Srbije i Makedonije

Gracanica

Nedaleko od Lipljana (antickog grada Ulpijana) i starog episkopskog sredista nalazi se manastir Gracanica, jedan od najznacajnijih predstavnika Srpsko - vizantijskog stila i ujedno jedan od najznacajnijih spomenika srpske srednjevjekovne arhitekture. Manastir je zaduzbina kralja Milutina i nastao je izmedu 1313. i 1321. godine na temeljima srusene Bogorodicne crkve iz XI vijeka. Gracanica spada u najbolje ocuvane srpske crkve iako je vise puta bila pustosena od Turaka. Prva stradanja datiraju izmedu 1371. i 1383. godine kada joj je spaljen pirg i mnogobrojne knjige iz njene biblioteke. Ponovo je opljackana za vrijeme Kosovske bitke, da bi je 1455. napustio i mitropolit. Vec 1481. manastir se pojavljuje u turskim evidencijama i vremenom dobija odredene povlastice zbog gajenja sokolova za sultane. U manastiru se 1538/39. godine formira stamparija, a otprilike u isto doba vrsi se obnova crkve. Sljedeca znacajna obnova kada je crkvi vracen olovni krov obavljena je oko 1620. godine. Manastir nakon toga stagnira, da bi u XVIII vijeku poceo lagano da propada i gubi svoj znacaj. Zbog takvih prilika od prvobitnog manastirskog kompleksa ostala je samo crkva sa pripratom. Gracanicka crkva Uspenja Presvete Bogorodice je jedno od najljepsih i najoriginalnijih ostvarenja ne samo srpske srednjevjekovne arhitekture. Gradena je na temeljima vizantijske bazilike iz XI vijeka, a u njenoj osnovi je ravnokraki krst upisan u pravougaonik dimenzija 13x17 m. To je petokupolna gradevina sa centralnom kupolom postavljenom na stubove u naosu, dok su bocne manje i postavljene su u uglove izmedu krakova krsta. Dva monumentalna stupca odvajaju usku unutrasnju pripratu od naosa. Sredisnja i bocne apside su iznutra polukruzne, dok su spolja trostrane cime se naglasava vertikalizam i teznja ka visini koja je u potpunosti ostvarena, a da nije narusen sklad cjelokupne gradevine. To je postignuto gradenjem dva dvostruko ukrstena svoda gdje je nizi sirok kao i crkva, dok je visi znatno uzi. Na taj nacin formirano je stepenasto uzdizanje masa na cijem vrhu se nalazi kube. Iz tog razloga fasade nisu pretjerano dekorativne vec su zidane od kamenih blokova sa pojedinim elementima od opeke. Spoljasnja priprata je dozidana sredinom XIV vijeka cime je narusen prvobitni sklad gradevine. Ona, ipak, ne degradira crkvu, nego je svojim Raskim rjesenjima cini dinamicnijom i arhitektonski slozenijom. Ubrzo nakon sto je crkva sagradena pristupilo se njenom zivopisanju. Zbog svoje netipicne konstrukcije unutrasnjost nije bila podesna za oslikavanje, ali je to ipak obavljeno na nacin kojem se ne moze zamjeriti. Vodeci slikari bili su Mihailo i Evtihije, a bili su to dvorski slikari kralja Milutina. Kompozicije fresaka ukazuju na bogoslovsku ucenost slikara i narucioca, a glavni cilj im je bio prikaz vladarske ideologije Milutina. Ono sto je kod ove crkve tako posebno je upravo to uklapanje fresaka, sa preko 200 likova svetaca i preko 100 kompozicija svetaca, na tako nezahvalnim povrsinama. Tu se prvi put pojavljuje i prikaz vladarske dinastije Nemanjica sa 16 portreta. Crkva manastira Gracanice predstavlja jedinstveno rjesenje u arhitekturi svog vremena. Ni jedna crkva nije joj prethodila oblikom ili idejom, a pogotovo skladom cjeline, tako da ona predstavlja nesto uistinu vjecno i neponovljivo.

Hilandar

Iako se nalazi van prostora Srbije Hilandar je svakako najpoznatiji srpski manastir i hram srpske duse. Nastao je 1198. godine na mjestu starog grckog manastira Hilandara kao poklon Stefana Nemanje i Sv. Save svom narodu. O tome govori sljedece predanje. Naime, kada su Sv. Simeon (Nemanja) i Sv. Sava posjecivali darivali svetogorske manastire naisao je neki covjek i rekao: "Vi ne treba da se brinete samo za spasenje svoje duse, vec da stvorite pribeziste svome otacestvu, gde ce i drugi ljudi iz vaseg plemena moci poci vasim putem". Nemanja tada od vizantijskog cara Alekseja III Andela dobija hrisovulju (akt) kojom se njegovom narodu dodjeljuje Hilandar i Mileja (oblast oko manastira), kako je napisano: "Da Srbima bude na vecni poklon". Nemanja obnavlja staru rusevnu crkvu i tako pocinje istorija Hilandara, kao srpskog manastira. Kralj Milutin 1303. godine na mjestu Nemanjine malene i tijesne crkve sagraduje novu sabornu crkvu i posvecuje je Vavedenju Bogorodice. Osim crkve, Milutin je podigao trpezariju sa mramornim stolovima, dogradio pirg Sv. Save i izgradio Hrusijski pirg za zastitu od napada sa mora. Njegov primjer slijedi i car Dusan prosirujuci i utvrdujuci manastir. Knez Lazar 80-tih godina XIV vijeka dograduje pripratu ispred saborne crkve. Od tada, do danas dogradeno je jos 12 crkvica - paraklisa. Izgled manastirske cjeline se mijenjao sve ove godine, da bi se ustalio pocetkom XIX vijeka i u tom obliku ga mozemo vidjeti i dan danas. Crkva manastira Hilandara ima osnovu u obliku upisanog krsta sa pjevnickim apsidama, kao i ostale svetogorske crkve. Ima samo jedno dvanaestostrano kube koje se oslanja na slobodne kamene stubove. Ispred crkve je priprata podijeljena sa dva kamena stuba na sest polja, od kojih su tri pokrivena krstastim svodovima, jedno kalotom, a dva prednja kubetima. Ova je priprata bila otvorena sa tri strane. Sa bocnih strana su dvojni otvori sa stubom u sredini i sa parapetnim plocama sa donje strane. Ispred priprate knez Lazar je dozidao jos jednu pripratu u Moravskom, tada aktuelnom, stilu. Ona je pravougaone osnove, podijeljena na sest polja sa dva stuba u sredini. Nad poljem iznad ulaza dize se jedno kube. Bocno postoje dvojni otvori sa stubom i parapetima, kao i na Milutinovoj priprati. Iznad ovih otvora su sahovska polja sa rozetama u sredini. Za ukrasavanje fasade je pored klasicnih detalja koristena i boja. Ova priprata je u potpunosti ocuvana i pretpostavlja se da spada u najstarije spomenike moravske skole. U unutrasnjosti crkve ocuvan je mramorni pod izraden od velikih ploca u kojima je usjecena pozadina izmedu sara, a ta udubljenja su ispunjena kamenim mozaikom geometrijskih oblika. Na fasadama su se zadrzali elementi kamenog reljefa, a pogotovo iznad portala gdje se nalaze nadvratnici romanskog stila. Kao sto se vidi manastir Hilandar egzistira vec osam vjekova. Njegova uloga se od samih pocetaka nije promijenila, mada izgled jeste u malom postotku. To se ne bi moglo reci za vrijeme i istorijsku situaciju. Hilandar je oduvjek bio i ostace kolijevka srpske duse.

Moravska skola - opste osobine

Period uticaja Moravske skole bio je jedan od najnestabilnijih i najsudbonosnijih u cjelokupnoj istoriji Srbije. Uzima se da je to interval koji pocinje Marickom bitkom (1371.) a zavrsava se potpunim padom Srbije pod tursku vlast (1459.). Dakle, bio je to relativno kratak period, ali sa veoma nepovoljnom situacijom. Uprkos svemu tome razvio se jedan novi stil koji je izasao kao proizvod situacije, a dao je mnogo spomenika koji se mogu porediti sa onim iz ostatka Evrope i u mnogo detalja ih prevazilaze. Novi stil je zadrzao neke uticaje Vizantije koji su bili mnogo primjetniji kod proslog stila. Prvi detalj bi bio osnova u obliku upisanog krsta. Ona je takode mogla da se nade u dva oblika (normalnom i sazetom), ali je imala nesto novo. Pored oltarske apside, na bocne krakove su dodate pjevnicke apside, tako da osnova dobija oblik "trikonhosa" (trolista). Taj oblik nije originalan, jer je postojao i mnogo ranije ali se u ovom stilu razvija do savrsenstava i predstavlja njegovu osnovnu i najprepoznatljiviju odliku. Pored toga karakteristicna su i priprate koje su skoro uvijek prisutne kod gradevina sazete osnove. Kod normalne osnove, unutrasnjost gradevine je ista kao kod Srpsko - vizantijskog stila, dok se kod sazete javljaju razlike. Stubovi koji nose kube nisu sazeti sa zidovima, nego su skoro potpuno stopljeni sa njima. To je uzrokovalo novi oblik unutrasnjosti, oblik jednobrodne bazilike. Zbog tih izmjena krov ima dva stepena pa se stvara dojam trobrodne grade, sa sirim i visim srednjim dijelom i dva niza i manja bocna. Uz sve to kube je podignuto uz pomoc tambura na jos visi nivo. Tamburetu veza izmedu nosecih elemenata i kubeta, a spolja je ukrasena. To je uradeno da bi se dobilo na visini gradevine ka kojoj srpski graditelji teze od samih pocetaka svog stvaralastva. Broj kubeta je iznosio pet i to je vec videno u svim stilovima, ali nije bilo iskljucivo. Kubeta su spolja osmostrana, izuzev Ravanice koja ima desetostrano i Resave sa dvanaestostranim kubetom. Kubeta i svodovi su prekriveni olovom. Krovni vijenci su radeni od opeke i uglavnom su vodoravni. U obradi fasada koristeni su razni nacini. Vrlo cesto je bilo mijesanje kamena i opeke sa slojevima maltera, mada su ponekad gradevine bile u potpunosti ozidane od kamena a zatim malterisane. Dekorativni detalji su jako primjetni. Tako su fasade bile dijeljenje, i to svaki zid zasebno, na vise cjelina. Isticao se sredisnji dio (visi i siri), te dva niza (niza i uza). Dotadasnja iskljucivo vertikalna podjela se prosiruje i na horizontalnu. Podjele se isticu arkadama i kolonetama. Sto se tice horizontalnih podjela najcesci su kordonski vijenci koji povezuju donje ivice prozora. Iznad gornjeg vijenca, a ispod arhivolte, nalaze se cesto i prozori u vidu rozeta. Motivi na rozetama, vijencima i arhivoltama su karakteristicni za ovaj period. Rijec je o prepletima uradenim u prilicno dubokom reljefu. Najvisi dio arhivolti arkada skoro uvijek je ispunjen sahovskim poljima koja su nekada zidana kombinaciom materijala, ali su cesto i naslikane na malteru. Jedno od dekorativnih sredstava bile su i krstaste cjevcice od pecene gline. One su uzidavane oko prozora i isticale su se vojom crvenom ivicom na bijeloj pozadini maltera i crnom supljinom. Kao sto se vidi, dekorativnost je ovdje krajnje iskoristena i predstavlja najuocljiviju osobinu ovog stila. Prozori se javljaju u vise oblika, jedno-, dvo- i trodjelni. Ponegdje se na bocnim stranama javljaju i otvori koji su pretvoreni u prozore. Cesta je i upotreba gotskog prelomljenog luka, obicno kitnjasto zavrsenog u vrhu. Portali su prilicno bogato ukraseni, ali samo u plitkom reljefu. Iako se na portalima ne javlja plasticni reljef na fasadama je veoma obilan. To nije bila karakteristika ni jednog stila do tada. Obicno se on javlja u vidu prepleta, koji je po pravilu dvoclan. Prisutni su jos biljni i zivotinjski motivi, a ponegdje postoje i fantasticna stvorenja u kombinaciji sa jarkim bojama. Preplet se u srpskoj arhitekturi stvorio iznenada, takoreci niotkuda. On je postojao i u Raskom stilu, ali nije bio samostalan i tako razvijen kao u Moravskoj skoli. Izgled prepleta najblizi je gruzijskom i jermenskom, mada ima i manjih uticaja Vizantije. Kao i u oba prethodna stila ukrasavaju unutrasnjosti je povjereno zivotopisima, tj. freskama. One su najbize Srpsko - vizantijskom stilu, mada se kod njih jos vise istice dekorativnost, a na racun monumentalnosti. Kada se sve pogleda zakljucuje se da je ovaj stil najoriginalniji u srpskih arhitekturi, iako su mnogi elementi preuzeti od drugih. Ta originalnost je postignuta smjelim kombinacijama koje dotad nisu videne u Evropi i Orijentu, a sve to zahvaljujuci mastovitosti domacih neimara.

Ljubostinja

Manastir Ljubostinja, kod Trstenika, zaduzbina je kneginje Milice u cast kneza Lazara. Naziv Ljubostinja potice od staroslovenskih rijeci "stan ljubve", odnosno "mjesto ljubavi", jer se po predanju na mjestu danasnje crkve prvi put srela buduca kneginja Milica sa knezom Lazarom. Gradnja je pocela 1388. godine, a poznato je da je zavrsena prije Kosovske bitke. Manastir je u potpunosti zavrsen 1405. sa oslikavanjem unutrasnjosti i od tada Ljubostinja egzistira u priblizno istom obliku. Istorija manastira pocinje nakon Kosovske bitke kada kneginja Milica prima monaski postrig i sa jos nekoiko monahinja osniva sestrinstvo. Od samih pocetaka tu se njeguje prepisivacka djelatnost, a kasnije se osniva i neka vrsta bogoslovsko - monaske skole. Za vrijeme austro - turskog rata 1788. - 1791. u njemu boravi Koca Petrovic sa oberlajtantom Vujadinovicem i majorom Brankovackim, koji pozivaju narod na otpor i ustanak. Turci to koriste, rastjeruju monahe i spaljuju manastir. Obnova je zavrsena 1799. u vrijeme igumana Arsenija. Sljedece znacajne obnove su bile 1848. i 1851. kada se donekle mijenjaju neka arhitektonska rjesenja i crkva dobija danasnji izgled. Crkva posvecena Uspenju Presvete Bogorodice po svim osobinama spada u Moravsku skolu. Karakteristicna je njena osnova nastala kombinovanjem upisanog krsta sa trikonhosom, sto joj povecava unutrasnje dimenzije. Ima samo jedno kube noseno na osmostranom tamburu relativno velike visine, uobicajene za ovaj stil. Sve tri apside su spolja petostrane, a iznutra polukruzne. Na zapadnoj strani nalazi se priprata ozidana u isto vrijeme kada i crkva. Ona je zasvedena velikom kalotom koja remeti sklad citave gradevine, a ozidana je u nekoj od konstrukcija u skorije vrijeme. Kao materijal za zidanje upotrebljen je kamen pjescar u kombinaciji sa opekom. Na taj nacin postignuta je dekorativnost fasade, ali to nije jedini element ukrasavanja. Fasada je podijeljena na vertikalne i horizontale cjeline. Plasticne dekoracije su veoma bogate i nalaze se skoro na citavoj povrsini fasade. Narocito su upadljive na portalima i arhivoltama, a javljaju se i rozete kao vrsta prozora prvenstveno dekorativne namjene. Oko prozora primjetan je prepelet originalnog izgleda, bez motiva preuzetih iz drugih zemalja, kao i keramicki ukrasi u kombinaciji sa jarkim bojama koje su u vecoj mjeri nestale. Unutrasnjost je oslikana prikazima biblijskih scena i te freske spadaju medu najbolje u srpskom freskoslikarstvu. Likovi svetaca su izrazajni, realisticnog izgleda i prikazani u pokretu. Boje su prozracne, skoro pastelne i primjetni su jaki kontrasti. Kao pozadina likovima svetaca upotrebljene su ilustracije arhitektonskih detalja, sto se dotada nije praktikovalo. Freske su i danas ocuvane, ali je od onih prvobitnih iz 1388. godine malo ostalo jer su preslikane vec 1405. godine. Danas je Ljubostinja aktivan zenski manastir i cesto je mjesto turistickih posjeta kako zbog svojih estetskih tako i zbog istorijskih karakteristika.

Ravanica

Sta reci o temi o kojoj su ispisane tolike mnoge knjige, proucavali je eminentni strucnjaci, a mozemo reci da se gotovo svakodnevno preko medija srecemo sa njom? Sve je to pocelo prije osam vjekova i od tada se Srbi bore za svoju duhovnost i nacionalnu samosvojnost. U srpskoj drzavi, pocev od Nemanje pa do danasnjih dana, bilo je uspona i padova. Zemlja je bila cas na vrhu moci, cas u pepelu, a opet su crkve i manastiri gradeni bez obzira na sve. U tome lezi i tajna opstanka ovog malog, a tako velikog naroda. Crkve su paljene, rusene, pljackane, a ipak nikad nisu izbrisane sa lica Zemlje. Njihova istorija je, dakle, bila ista kao i istorija ovog naroda, i kroz sve su prolazili zajednickim snagama. Danas zato moramo primjetiti da vecina srednjevjekovnih crkava nije u svom izvornom obliku, vec da su primjetne manje ili vece izmjene. Ali to sada uopste nije vazno. Vazno je to da je Srbija pokazala toj "visokocivilizovanoj" Evropi i svijetu da je sa njima u svemu ravna, a da ih u ponecemu cak i premasuje. Srednjevjekovna sakralna arhitektura je za to najbolji pokazatelj, kao nesto nastalo prakticno ni iz cega. I kao sto svako bice, predmet i pojava imaju svoj pocetak, razvoj i kraj, tako i ova tema dolazi do, nekog svog, logickog zavrsetka. Trudio sam se, koliko je to bilo u mojoj moci, da sto objektivnije, a ipak ne tako suhoparno, napisem sto vise o ovoj pojavi tako bitnoj za srpski narod, i da to smjestim u ovih 20-tak strana teksta. Nadam se da sam u tome makar malo uspjeo i da ce ovaj rad makar nekome pruziti neke nove informacije, sto bi mi ujedno bila i najveca nagrada i priznanje.