4. NADGROBNA ARHITEKTURA

Po vjerovanju Egipćana, život ne prestaje poslije fizičke smrti, ali za vječni život duše potrebno je sačuvati tijelo umrlog. Svaki čovjek je u toku svoga života morao da opremi svoju grobnicu, da bi njegov duh, ka, mogao da uživa u svim zadovoljstvima u kojima je i on sam uživao. Nakon smrti, tijelo je balzamovano a uz pokojnika je sahranjivana i njegova odjeća, dragocjenosti, hrana, kao i figure koje su predstavljale njegovu porodicu, prijatelje i poslugu. Grobnice su bile prostrane i pravljene su tako da budu trajne da bi mogle zaštiti mumificirano tijelo i sve što je uz njega sahranjeno. Međutim, samo pripadnici vladajuće klase imali su mogućnost da sebi obezbijede ovakve grobnice, dok su robovi sahranjivani u plitkim rakama iznad kojih je stavljano nisko obilježje.
Prvobitne grobnice, koje su građene u doba vladavine prve tri dinastije bile su mastabe (riječ mastaba na arapskom jeziku znači klupa). Mastabe su se sastojale od podzemnog i od nadzemnog dijela. U nadzemnom dijelu, koji je imao pravougaonu osnovu i nagnute vanjske strane, bila je kapela - mala prostorija u kojoj su vršeni vjerski obredi. Kapela je,, bila ukrašena obojenim reljefima i zidnim slikama s prizorima iz svakodnevnog života i natpisima sa vjerskim i magičnim formulama, koje su, kako se verovalo, olakšavale pokojniku dugačko putavanje ka svetu mrtvih, gde ga je čekao Ozirisov sud. “ * Pored kapele, tu je bila i jedna ili više prostorija u kojima su čuvane dragocjenosti i kip preminuloga. Ove prostorije nazivale su se serdabi.
Slike i skulpture u grobnicama imale su više magijske nego estetske ciljeve. Kada bi statua bila završena, u nju je vjerskim obredom udisan život i po vjerovanju, ona je postajala ljudsko biće koje je njom bilo predstavljeno. Statue kraljevskih ličnosti imale su idealizovane crte lica i bez obzira na starost vlasnika, prikazivane su u cvijetu mladosti, dok su figure seljaka i robova prikazivane sa mnogo više

*Egipatska umetnost ;,,Vuk Karadžić”, Beograd, 1980. (7. str.)

realizma. Podzemni dio mastabe činila je grobna komora, u kojoj se u kovčegu, sarkofagu, čuvalo mumificirano tijelo pokojnika. Ona se nalazila do 30 metara ispod nivoa tla, a sa nadzemnim dijelom bila je povezana vertikalnim kanalom. Mastabe su obično bile orijentisane u pravcu sjever - jug po dužoj strani. Na sjevernoj strani mastabe bila su lažna vrata, koja su, po vjerovanju, služila za izlazak duše umrlog, dok je ulaz u kapelu bio sa južne strane. Mastabe su najčešće pravljene od ćerpiča a veoma rijetko su oblagane kamenom i opekom.
Najstarija mastaba je mastaba faraona Menesa koji je ujedinio Gornji i Donji Egipat. Ova mastaba nema podzemnog dijela, a nadzemni dio se sastoji od pet prostorija. U srednjoj prostoriji bio je sarkofag sa mumijom, a ostale četiri su bile kapela i serdabi. Spoljašnji zidovi su su nagnuti i ukrašeni vertikalnim užljebima, koji podsjećaju na umjetnost Mesopotamije i ukazuju na povezanost mesopotamske i egipatske umjetnosti.
Za vrijeme III dinastije, iz mastabe su se, doziđivanjem jedne mastabe na drugu, tako da svaka gornja bude manja u odnosu na prethodnu, razvile stepenaste piramide, u kojima su sahranjivani isključivo faraoni. Najstarija i najpoznatija stepenasta piramida je piramida faraona Zosera u Sakari, kod Memfisa, djelo arhitekta Imhotepa.

 
Stepenasta piramida faraona Zosera, III dinastija
 

Samu piramidu čini šest mastaba različite veličine, postavljenih jedna na drugu.,,Piramide nisu bile podignute kao usamljene građevine usred pustinje, već kao prostrane grobljanske četvrti, sa hramovima i drugim zgradama koje su bile pozornica vjerskih svečanosti za faraonova života, a i poslije njega.” * Takođe, Zoserova stepenasta piramidanalazi se u sredini arhitektinske kompozicije, koja, sem nje, obuhvata grobove plemića i pogrebne kapele okružene visokim bedemima.Cijela kompozicija ima dimenzije 550 x 280 metara. Sama Zoserova piramida visoka je oko 61 metar i predstavlja jedno od najvećih i najljepših ostvarenja egipatske arhitekture. Pojedini dijelovi ove kompozicije bili su uzor kasnije stvorenim djelima egipatske arhitekture.
Poreed Zoserove, jedna od najstarijih stepenastih piramida je piramida faraona Snofrua (IV dinastija)kod Meduma. Nekada je ova piramida imala sedam stepenika, ali do danas su sačuvana samo tri.
Ukidanjem stepenika stepenika stepenastih piramida dobijen je najkarakterističniji oblik egipatske grobnice - pravilna piramida. Naziv piramida potiče od grčke riječi pyramis - kolač od pšeničnog brašna. Prva pravilna piramida izgrađena je kod Dahšura za vrijeme IV dinastije. Bila je visoka 99 metara, a stranica kvadratne osnove iznosila je 213 metara.
Najveće pravilne piramide su Keopsova, Kefrenova i Mikerinova, u Gizi, ublizini današnjeg Kaira.

Piramide Keopsa, Kefrena i Mikerina, IV dinastija, oko 2550. g.p.n.e.

*H.Nj.Janson : Istorija umetnosti ; Prosveta, Beograd, 1969. (38. str.)
Ovim monumentalnim kompleksom, savršenim po simetriji, dostignut je vrhunac u razvoju piramida. Njihova unutrašnjost zidana je blokovima od krečnjaka, a spoljna obloga, koja je do danas sačuvana samo na vrhu Kefrenove piramide, bila je od granita. Ove tri piramide su po projektu i konstrukciji međusobno veoma slične. Manji dio unutrašnjosti piramide sačinjavale su grobne komore i hodnici kojima su komore bile međusobno povezane. Ulaz u piramide je bio zazidan i skriven ispod granitne podloge. Najstarija i najveća od ove tri piramide je Keopsova, čija je visina iznosila oko 148 metara, a svaka stranica je dugačka oko 232 metra. Prema Herodotu, izgradnja Keopsove piramide trajala je 20 godina. Piramida Keopsovog sina Kefrena visoka je 135 metara sa stranicom od 215 metara, a Mikerinova 66 metara sa stranicom od 108 metara. Površina koju pokriva Keopsova piramida je 5,5 hektara, njena zapremina je 2,500.000. kubnih metara. Oko ove tri velike piramide nalazi se nekoliko manjih i veći broj mastaba za faraonove rođake i dvorske dostojanstvenike. Takođe, sa istočne strane svake od ovih piramida izgrađen je pogrebni hram i pogrebna cesta kojom se dolazilo do piramide. Ove tri veličanstvene grobnice stari Grci su ubrajali u jedno od sedam svjetskih čuda.
U dolini Kefrenove piramide, pored hrama, nalazi se sfinga isklesana u stijeni, koja ima tijelo lava i carsku glavu čije je lice vjerovatno portret faraona Kefrena.

Velika sfinga, oko 2530. p.n.e., IV dinastija

Sfinga je dugačka 73 metara, a visoka 19,80 metara i, iako je tokom vremena izgubila prvobitne crte, i danas svojom dostojanstvenošću ulijeva strahopoštovanje. Kefren ju je postavio za stražara svom nadgrobnom kompleksu jer simboliše ljudsku mudrost i životinjsku snagu. I hiljadu godina kasnije, smatrali su je likom boga sunca.
Poslije četvrte dinastije ovakve monumentalne piramide više nisu građene, mada su i dalje podizane piramide mnogo manjih razmjera.
Za vrijeme Srednjeg carstva, faraoni i drugi velikodostojnici su sahranjivani u grobnicama pravljenim u prirodnoj stijeni. Ove grobnice su nastale po ugledu na egipatsku palatu. Ulazi su uglavnom, radi zaštite, bili skriveni a izuzetak je manja grobnica kod Beni Hasana, sa naglašenim predvorjem. Poznate grobnice u Dolini kraljeva kod Tebe Biban -el - Maluk imaju veoma izdužen oblik, a pri njihovoj izgradnji težilo se osnoj simetričnosti. Njihova dužina iznosi od 60 do 150 metara. U Dolini kraljeva, među najznačajnije spadaju grobnice u stijeni faraona : Setia, Ramzesa II, Ramzesa III, Ramzesa VI, Ramzesa IX i Tutankamonova grobnica.
Grobnica Tutankamona, faraona koji je umro kada je imao osamnaest godina jedina je grobnica koja je netaknute sadržine otkrivena u moderno doba. Ostale su opljačkane, što je razumljivo s obzirom na vrijednost materijala pronađenih u ovoj grobnici.