GENETIČKA USLOVLJENOST PONAŠANJA
by Stana Kopranović
| PONAŠANJE | OBLICI PONAŠANJA | NASLJEĐE | RAZUM | FIZIOLOGIJA |
"Znanje.org" ne odgovara
za sadrzaj pojedinacnih stranica.
Prilaz proučavanju genetičke uslovljenosti
ponašanja je poslednjih godina dao vidne rezultate, privlači posebnu
pažnju ne samo biologa već i daleko šireg kruga ljudi. U suštini ponašanje
obuhvata svu raznoliku aktivnost jedinke usmjerenu na uspostavljanju njene
ravnoteže sa spoljašnjim svijetom, a koja je u krajnjoj liniji namijenjena
njenom samoodržanju i produženju vrste. Svako ponašanje (bez obzira na njegovu
složenost) je rezultat koakcije genetičkih determinanti i sredine. Kada
govorimo o genetičkoj uslovljenosti ponašanja naša pažnja je usmjerena, prije
svega, na analizu mehanizama genetičke komponente (determinante) ponašanja.
Ponašanje je karakteristično za svaku vrstu, ali i svaka jedinka vrste
posjeduje nijanse u ponašanju. Ono se u cjelini razvija i uobličava u toku
života u dodiru sa spoljašnjim svijetom, ali mu je u osnovi genetska
konstitucija. Ponašanje podstiču i spoljni i unutarnji podražaji. Pri tom,
postoje i kritična razdoblja za optimalan uticaj okolinskih cčinilaca na
određen vid ponašanja. U vezi stim je poznat "fenomen utiskivanja".
Genetsku osnovu ponašanja izučava genetika ponašanja (Behaviour genetics). S
obzirom na nedeovoljnu ispitanost i složenost čovjekovog ponašanja ono bi se
lakše moglo shvatiti upoređivanjem sa podacima o genetskoj osnovi ponašanja
životinja. Tako se izgradio i čitav pravac – komparativna (uporedna)
psihologija (izučava ponašanje u filogenetskom razvoju). Pa ipak, prednost u
proučavanju nasljeđivanja određenih karakteristika kod čovjeka jeste mogućnost
da se prati ispoljavanje tih karakteristika kod najbližih srodnika ispitanika.
To omogućava da se formira razgranata shema nasleđivanja datih karakteristika
(tzv. filogram ili rodoslovno stablo) na osnovu čega je moguće suditi o prirodi
njihove nasljednosti. Pri tom se najinstruktivniji podaci dobijaju
upoređivanjem parova monozigotnih (MZ) i dizigotnih (DZ) blizanaca, koji
najčešće odrastaju pod veoma sličnim uslovima sredine. Ako su sličnosti u
ispoljavanju odredjene osobine (tzv. konkordnost) znatno veće kod monozigotnih
nego kod dizigotnih blizanaca to ukazuje na veci značaj genetiskih faktora u
odnosu na faktore sredine. Ako su monozigotni blizanci rasli i odgajani
odvojeno može se preciznije odrediti efekat različitih sredina na isti genotip.
Korištenjem tzv. unutarklasnog koeficijenta korelacije za identične blizance
koji su rasli zajedno – rmzt-i onih koji su rasli odvojeno- rmza – moguće je odrediti
relativan uticaj sredine (E) iz sledeće relacije: E=(rmzt –rmza)/(1-rmza).
Kad su pitanju diskontinuirane odlike ponašanja stepen
uticaja genetičkih faktora (H-tzv. Holcingerov indeks) najčešće se izračunava
korišćenjem konkordnosti monozigotnih (Cmz) i dizigotnih blizanaca (Cdz):
H=(Cmz-Cdz)/(100-Dz). U slučaju kontinuiranih osobina
upotrebljavaju se koeficijenti korelacija (r). Holcingerov indeks se ovdje
izračunava iz formule H=(rmz-rdz)/(1-rdz).
___________________________________________________________________
Oblici ponašanja su vrlo različiti i po sadržini i po jačini
i složenosti ispoljavanja sa stanovista genetike najpogodnija je sledeća
klasifikacija:
1.
nasledno, genetski uobliceni vidovi ponašanja
2.
ponašanje sa urođenom osnovom i okolinkom dogradnjom
3.
razumno ponašanje
U nasledno uobličene oblike ponašanja spadaju tropizmi,
refleksi, urođeni nagoni i instikti. Za njih se nasleđuje shema ponašanja koja
moze biti jednostavna, ali i vrlo složena, a ostvaruje se po redoslijedu
postupaka. Ovdje ne učestvuje svijest ni motiv jedinke.
Tropizmi su elementaran vid ponašanja biljaka i životinja.
Naziv potiče od grčke rijeci tropos što znaci obrt, okretanje. To je urođena
osobina nekih biljaka i životinja da na neke spoljne sadržaje odgovaraju
reakcijom pokretanja. Pozitivan tropizam je kretanje ka izvoru energije, a
kretanje u suprotnom smijeru je negativan tropizam. Najpoznatiji tropizmi u
svijetu su okretanje suncokreta prema suncu i lisća nekih biljaka prema suncu i
svijetlosti, a u životinjskom svijetu - let noćnih leptira i mnogih mušica
prema svijetlosti, bijeg bubašvabe u mrak itd. U biološkom pogledu tropizmi su
namienjeni samoodržanju. Oni imaju sličnosti sa bezuslovnim refleksima –
urođeni, ustaljeni vidovi ponašanja. Ali kod tropizama dolazi do kretanja
čitavog tijela, a kod bezuslovnih refleksa samo jednog dijela. Refleksi su
urođeni, automatski pokreti pojednih dijelova tijela ili funkcionisanja
pojedinih organa koje izazivaju određene draži. Neophodni su za život jedinke i
njeno samoodržanje. Prema načinu ispoljavanja i fiziološkoj namjeni
razvrstavaju se u grupu koja obuhvata refleksne radnje u oblasti fizičkog
kretanja i održavanja položaja tijela i grupu refleksnih sekrecija pojedinih
sekretornih organa. Najjednostavniji refleksi prve grupe su spinalni,
kičmenomoždinski (tetivni, kočni i mišićni) refleksi. Oni imaju refleksni luk u
kičmenoj moždini pa se zovu i spinalni. To su npr. refleksne odbrambene
reakcije na udar, ubod, toplotu i slično. Drugi dio uloge je pružanje osnove za
razvitak složenijih refleksnih radnji, kao što su automatsko hodanje,
podupiranje tijela protiv djelovanja sile Zemljine teže, automatsko održavanje
ravnoteže i dr. Refleksni centri ovih pokreta su u raznim dijelovima produžene
moždine, ponsa, talamusa i malog mozga. Nervnim nitima ovi centri su povezani
sa spinalnim, zatim međusobnokao i sa određenim dijelovima velikog mozga.
Sistem omogućava obradu nadražaja na spinalnoj, supkortikalnoj i kortikalnoj
nervnoj stepenici. U oblasti funkcionisanja pojedinih organa, kao složena
refleksna reakcija, najpoznatija i najbolje izučena je alarmna reakcija ili
stres. Ova reakcija je opšteg karaktera jer se javlja pri svakom izuzetnom
naporu.
Ako jedinku pogodi veliki, iznenadni strah, težak fizički
napor, visoka ili niska temparatura, nagao gubitak velike količine krvi ili
tečnosti i sl, jako se nadražuju centri u hipotalamusu i to za vegetativni
nervni sistem (uglavnom simpatikus) i za lučenje adrinokortikotropnog hormona
(ACTH), b - endrofina i nešto somatotropina (STH). Stimulacija simpatikusa
naglo povačava lučenje adrenalina, hormona srži nadbubrega što povećava krvni
pritisak (uzgredno lupanje srca) i izvrši korisnu preraspodjelu krvi. Pri tom
mišići u akciji dobiju više krvi zbog proširenja krvnih sudova u njima, a u
ostalom dijelu tijela se smanji protok krvi. To ne važi za mozak, srce i
bubrege koji u ovom slučaju dobiju više krvi. Adrenalin im povećava aktivnost
najvećeg broja ćelija organizma. Povećano lučenje ACTH stimuliše koru
nadbubrežne žlijezde što dovodi do povećanja sekrecija kortikozola. Pri tome se
povećava koncentracija glukoze u krvi. Glukoza je u povećanoj količini potrebna
mišićima u akciji i aktivisanim nervnim ćelijama. Važna uloga
hiperkortizolemije je ublažavanje pretjerane reakcije organizma, koja može biti
i fatalna po organizam, nekad i više nego sam štetni agensi-stresor. Suština
alarmne reakcije je povećanje mentalne aktivnosti, povećanje snage, i
sprečavanje pretjerane reakcije oragnizma koja nekad može ugroziti život osobe.
Alarmna reakcija se može završiti na tri načina: akutni stresor može biti
savldan; jedinka može podleći; osoba može preživjeti akutnu fazu borbe i
produžiti se boriti se sa stresorom. U ovom,trećem slučaju alarmna reakcija
postaje prva faza, nekad dugotrajne refleksne reakcije koja se zove opšti
adaptacioni sindrom. Prve podatke o stresu dao je Walter Cannon (1911)
dokazavši da se u emocionalnim stanjima aktivira srž nadbubrežne žlijezde i
povećava lučenje adrenalina. U literaturi se alarmna reakcija (stres) nekad
naziva Cannonova (Kenonova) reakcija i Cannonov (Kenonov) refleks.
___________________________________________________________________
Kod čovjeka postoje izvjesne tendencije za zadovoljavanje
urodjenih nagona (za hranom, vodom, kiseonikom ili seksualnog nagona, za
izbjegavanje dejstva bolnih i neprijatnih stimulanasa). Nagoni su urodjeni,
naslijedni. Nagoni pokreću neke radnje u čovjeka i životinja kojima je cilj
njihovo zadovoljavanje. Ipak, te radnje nisu ni tipizirane kao kod insekata, a
ni tako složene. Smatra se da su motivi uglavnom proistekli iz urodjenih
nagona. Učeći da zadovolji osnovne nagone jedinka stiče nova saznanja koja se
sažimaju u pojam "izvedeni nagoni".
Instikti predstavljaju naslijedno uobličeno, složeno
ponašanje. To je ponašanje cijelokupne jedinke sačinjeno od više radnji koje se
ostvaruju po određenom redoslijedu. Ne nasledjuje se bukvalno cijelokupan oblik
formalnog izvršavanja jednog instikta, već samo shema za njegovo izvršavanje, a
jedinka svoje radnje može da prilagodi (odstupanje je malo).
Najpoznatiji instikti su briga za potomstvom, prikupljanje
rezervi hrane za zimu, pravljenje gnijezda, izgradnja paukove mreže, sklonost
mačke da lovi miša i drugo. Instikti su namjenjeni produženju vrste, a neki
samoodržanju. Osnovne karakteristike instikta su: urođenost, specifičnost za
svaku vrstu i ujednačenost u izvodjenju unutar jedne vrste. Instikti su
biološki cjelishodni, postoji unutarnja potreba da se izvedu, a izvode se
podsvjesno. Instiktivne radnje se ne uče, ne stiču se, već su urodjene. Npr.
pile čim izadje iz ljuske kljuca, pače čim dospije u vodu zapliva. Ali,
instikti se ne javljaju odmah po rođenju (lasta ne pravi gnijezdo odmah po
rođenju). Smatra se da kod čovjeka nema instikata. Za odvijanje instikata
potrebni su i odredjeni spoljni činioci. Npr. ptica počne da pravi gnijezdo tek
kada vidi pogodan materijal za to. Cjelishodno izgrađeni instikti u prirodi, u
divljini održavaju bezbroj generacija u domestikaciji iako je odavno prestao
razlog za njihovo odvijanje. Primjer je kokodakanje kokoške poslije snesenog
jajeta. U divljini ona se udaljavalo od gnijezda i počela bi da kokodače da bi
odvratila pažnju neprijateljima svoga jajeta i odvela ih daleko od gnijezda.
Danas u domaćinstvima nema takve opasnosti, ali se kokodakanje zadržalo. Ovaj
primjer govori koliko je instikt duboko usađena navika.
Oblici ponašanja koji spadaju u grupu ponašanja sa UROĐENOM
OSNOVOM I OKOLINSKOM DOGRADNJOM izgrađuju se kada na urođene, genetski
uobličene vidove ponašanja djeluju odredjeni spoljni šinioci. To su uslovni
refleksi i izvedeni nagoni.
Uslovne reflekse (i uslovne reakcije) otkrio je početkom prošlog
vijeka ruski fiziolog Ivan Pavlov ( 1849-1936). Klasičan ogled Pavlova za izučavanje
uslovnih refleksa je izveden na psu, proučavanjem ritma sekrecije pljuvačnih žlijezda
pri davanju hrane i drugih uslovnih stimulanasa. Psu koji se nalazio u izolovanoj
sobi istovremeno je izlagan zvuk metronoma i hrana. U početku zvuk metronoma
nije izazivao lučenje pljuvačke.Poslije izvjesnog broja ponavljanja, zvuk
metronoma-neutralna draž počela jeda izaziva lučenje pljuvačke. Zato je hranu
Pavlov nazvao bezuslovnu draž, alučenje pluvačke na hranu bezuslovna reakcija.
Pod posebnim uslovima ( davanje u paru) neutralna draž počela je isama da
izaziva lučenje pljuvačke. Zato je neutralna draž Pavlov nazvao uslovna draž, a
lučenje pljuvačke izazvano uslovnom draži –uslovna reakcija. Uspostavljena je
fiziološka veza izmedju nove, uslovne draži i stare, urodjene refleksne
reakcije. Medjutim, ova refleksna reakcija( uslovni refleks) nije trajna, nakon
izvjesnog vremena se gasi. Istraživanja su pokazala da su bezuslovni refleksi u
svojoj fiziološkoj biti mnogo složeni, a uslovni refleksi pogotovo.Za izraz
uslovni refleks koristi se i izraz uslovljavanje. Jedno od osnovnih svojstava
uslovnih reakcija je tzv. generalizacija. Generalizacija se sastoji u
sposobnosti organizma da reakciju prenese i na druge slične stimulanse ( da
reaguje na svjetlost manje ili veće jačine nego što je bila ona koja je
uslovila reakciju). Ali, ukoliko je draž više različita utoliko je rakcija
manja.
Fenomen utiskivanja je veoma raznovrstan ako se ima u vidu
uslovljavanje višeg reda. Ovo uslovljavanje se satoji u uspostavljanju drugog
uslovnog odgovora na predhodno stečenoj uslovnoj reakciji. Npr. ako u psa
uspostavljena uslovna reakcija da na zvuk metronoma reaguje lučenje pljuvačke
pa se sada uporedo sa zvukom metronoma pojavljuje i svjetlost pas će poslije
broja ponavljanja prebaciti reakciju na svjetlost. gašenje uslovne rakcije je
jedno od osnovnih svojstava uslovnog refleksa ( ukoliko ne postoji stalni podražaj
uslovnom draži). Ovo svojstvo je važno zbog oslobadjanja jedinke neprijatnih
uslovljenih reakcija. Rijetko se dešava da su bezuslovna i uslovna reakcija
istovjetne. Nekad je uslovna reakcija samo jedan dio bezuslovne. Postoji,
medjutim, mogućnost da se neke uslovno stečeni, nevoljne reakcije pretvore u
voljne. Nekada se, zasnovano na otkrićima, smatralo da su sve reakcije
uslovljene. Ipak, danas se zna da je uslovljavanje veoma važan vid ponašanja,
ali da nije univerzalan.
Izvodeći akcije za zadovoljavanje svojih prirodnih potreba
(nagona) jedinka se sreće sa drugim prijatnim i neprijatnim činiocima i
okolnostima i tako stiče nova saznanja, želje i nagone. To su stečeni,
sekundarni, izvedeni nagoni. Smatra se da radnje čiji je cilj zadovoljavanje
prirodnih nagona imaju veliku ulogu u izgradnji raznovrsnih motiva jedinke.
Npr. kada osoba traži partnera da zadovolji svoj urodjeni, seksualni nagon moguće
je da nauči da je pri tom značajan njen društveni ugled. Zbog toga ona teži da
postigne veći društveni položaj, moć i vlast. Dakle, vezani su razvitak jedne
složene motivacije i zadovoljenje jednog urodjenog nagona.
___________________________________________________________________
U grupu RAZUMNIH PONA[ANJA spadaju oni vidovi ponašanja koji
se odvijaju po uticajem i kontrolom razuma i volje. To su svjesni oblici ponašanja.
Izgradjuju se na osnovu manje ili više izražene genetske konstitucije, ali ona
nije vidljiva koliko u prvoj i drugoj grupi oblika ponašanja. Uticaj sredinskih
činilaca za razvitak ovih oblika ponašanja, posebno nekih, je veliki. Nerijetko
se taj skup udjela okolinskih činilaca zove "iskustvo", ali i voljno
učenje čiji je cilj da se poboljša tehnika izvodjenja izvjesnih vidova ponašanja
(metoda za jačanje volje, uskladjivanje temperamenta i sl.). Neki vidovi ponašanja,
npr. inteligencija, nalaze se pretežno pod uticajem genskih činilaca, ali za
izgradnju volje,značajniji su činioci sredine. To je vrlo bitno pri planiranju
sistema za vaspitanje i obrazovanje djece, jer volja je osnovni motor za
odvijanje mnogih svrsishodnih reakcija čovjeka. Sistem izgradjenosti i kvalitet
nekih oblika razumnog ponašanja u mnogome zavisi od odvijanja i sadržine
pojedinih tipova ponašanja prve i druge grupe, posebno u odredjeno doba
razvitka djeteta. Npr., za razvitak pamćenja i učenja veliki značaj ima
mehanizam uslovnih reakcija, a za razvitak motiva važno mjesto zauzima
zadovoljavanje prirodnih i izvedenih nagona.
Psihološke osobine ljudi mogu se razlikovati po načinu
funkcionisanja i stepenu opštosti. Prema načinu funkcinisanja, najčešće, se
razlikuju osobine (crte) ličnosti i osobine kao što su različite sposobnosti.
Osobine ličnosti "opisuju" kako se osoba ponaša, a osobine
sposobnosti pokazuju koju vrstu problema može da riješi osoba ako je dovoljno
motivisana. Te osobine su najčešće pod kontrolom poligena. Pri tome je
varijabilnost u oba slučaja visoka. Osobine ličnosti kao što su introvertnost
(povučenost) i ekstrovertnost (slobodnije ponašanje) su visoko naslijedne ili
korelaciji kod braće, sestara i bliskih rodjaka , dok se kritičnost ,
intuitivnost i osjetljivost razvijaju u većem stepenu pod uticajem sredinskih činilaca.
Smatra se da su specijalne sposobnosti, kao npr. fluentnost (tečnost u govoru),
verbalne sposobnosti kao i sposobnost orijentacije u prostoru jasno naslijedne.
Osobine ličnosti i osobine sposobnosti, osim po načinu funkcionisanja, mogu se
razlikovati i po stepenu opštosti. Vrlo specifične osobine, recimo bilo koje
specifično znanje, iako daje informacije o osobi nije od posebnog inetesa.
Prije svega zato što ove osobine vrlo malo variraju u populacijama ljudi. Npr.
ako bi smo testirali znanje iz Genetike, više od 90% osoba, bilo koje
populacije, imalo bi skor 0. Pored toga takva znanja ne reprezentuju "tipične
spsobnosti osoba". Zato je za psihološka ispitivanja potrebno naći takve
osobine koje bi imale visok stepen opštosti i koje bi bile ne specifične. U
tome je primarni značaj inteligencije kao najšire kognitivne osobine ljudi.
Postoje različite definicije inteligencije, ali primarno, ona predstavlja
sposobnost čovjeka da riješava odredjene situacije. Mjeri se pomoću odgovarajućih
psihometrijskih testova, pri čemu se odredjuje tzv. koeficijent inteligencije (
IQ) ili koeficijent razvića (DQ), koji pokazuje odnos mentalne starosti osobe i
njene stvarne (hronološke) starosti:
IQ=(mentalna starost / hronološka starost) x 100. Mentalna starost
se ustanovljava na osnovu broja poena koji se dobijaju rješavanjem odredjenih
psiholoških testova. Ako je IQ manji od 70 osoba je mentalno zaostala, ako je
IQ izmedju 90 i 110 intelektualne sposobnosti su prosječne a ako je IQ iznad
110 inteligencija je nadprosječna. Medjutim testovi kojima se ispituje
koeficijent inteligencije nisu idealni jer se ne mogu upotrebljavati za
poredjenje ljudi koji imaju različito obrazovanje, pripadaju različitim
kulturama ili klasama. Danas se smatra da genotip utiče na razviće
inteligencije sa oko 60%, sredina sa oko 30%,a interakcija genotipa i sredine
sa oko 10%. Genetičke promjene koje vode abnormalnostima u ponašanju mogu biti:
o vidljivi poremećaji
(aberacije) u građi i broju hromozoma
o mutacije u građi pojedinih gena
o mutacije u poligenima
Hromozomske aberacije ( hromozomopatije) dovode, skoro bez
izuzetka, do manjih ili većih mentalnih poremećaja osoba u čijim ćelijama se
nadju. Jedino poremećaji u polnim hromozomima ne moraju imati ovakav efekat.
Najveći broj mentalnih oboljenja, izazvanih mutacijama u pojedinačnim genima,
spada u tzv. enzimopatije tj. poremećaje u sintezi jednog ili nekoliko enzima
koji kontrolišu značajne metaboličke procese u organizmu. Mutacije u
poligenima, tj kompleksu naslednih činilaca dovode do poremećaja u psihofiziološkim
osobinama ljudi. Ti poremećaji se manifestuju kao šizofrenija, manijačna
depresija, epilepsija i drugi psihoneurotični poremećaji. Uticaj okolinskih činilaca
na ispoljavanje ovakvih oboljenja je prilično značajan. Navedene osobine ponašanja
su tzv. aberantne osobine. Postoje i devijantne osobine ponašanja, tj. osobine
koje u nešto manjoj mjeri odstupaju od normalnog ponašanja. Takve osobine su
naklonost kriminalu, samoubistvu, korišćenju alkohola ili droge, homoseksualnost
i mnoge druge. I devijantne osobine (naročito alkoholizam) su pod značajnim
uticajem sredinskih činilaca.
___________________________________________________________________
Svaki oblik ponašanja ima svoju FIZIOLOGIJU.
Najveći dio fizioloških procesa vezanih za ponašanje događa
se u nervnom sistemu (uglavnom u mozgu). Za neka ponašanja su bitne endokrine žlijezde,
a postoji vjerovatnoća da mehanizam upamćivanja zavisi od nukleinskih kiselina
(na nivou gena). Poznato je , npr. da su centri za budnost i san u retikularnom
aktivacijskom sistemu mozga, ali nije poznat suštinski mehanizam njihovog
funkcionisanja (kako se prenose njihovi signali u druga područja, posebno u
kortikalne centre). U stvari, nedostaju suštinske činjenice da bi bilo potpuno
jasna fiziologija pamćenja i drugih visokih tipova ponašanja.
Refleksi – uslovni refleksi – su jedan od najjednostavnijih
vidova ponašanja. To su genetski uobličene finkcijske reakcije koje se javljaju
na odredjene draži. Sa fiziološke tačke gledišta poznati su receptori,
(primaoci draži), nervni lukovi kojima se draži prenose, neki neurotransmiteri
koji prenose impulse sa jednog na drugi neuron, a identifikovani su neki niži
supkortikalni i kortikalni centri u mozgu u kojima se ti signali sakupljaju i
obradjuju i odakle polaze informacije o tipu reakcije.Refleksni sistemi se
ostvaruju po određenoj genetskoj shemi. Razne spoljne i unutrašnje draži koje
izazivaju težak udar na organizam prenose se odredjenim putevima do centra za
simpatički dio nervnog sistema u hipotalamusu – simpatičko-ergilni neuroni. To
uzrokuje sekreciju adrenalina, adrinokortikotropnog hormona (ACTH),
somatotropina i drugog što dovodi do metaboličkih reakcija i gradi biohemijsku
i kliničku sliku svrsishodne alarmne reakcije. Kod uslovnih refleksa nije razjašnjen
mehanizam upamćivanja uslovnih draži.
Postoje dva osnovna nagona- nagon samoodržanja i seksualni
nagon. Bez nagona samoodržanja ne bi postojalo seksualni nagon.
U gladovanju gasi se seksualnost a teškoj denutriciji ona se
potpuno gasi. Jedna od glavnih komponenti nagona samoodržanja je obezbijedjenje
odgovarajuće ishrane. U riješavanju ovog problema centralno mjesto ima osjeaćaj
gladi. Vrhunski regulatori osjećaja gladi su dva centra u mozgu – centar za
glad i centar za osjećaj sitosti. Na dva su odvojena mijesta u hipotalamusu, a
funkcijski su povezani nitima i neurotransmitrima. Centar za sitost inhibiše
centar za glad. U mezencefelonu je još jedan centar koji reguliše mehaniku
hranjenja: lučenje pljuvačke, žvakanje, gutanje i dr. Pokretač osjećaja gladi
je nedostatak hranjivih materija u plazmi, posebno glukoze. Druga komponenta
nagona samoodržanja je obezbjeđenje dovoljo tečnosti i kiseonika. Najveći broj
refleksnih reakcija i alarmna reakcija nalaze se u službi nagona za samoodržanje.
Seksualni nagon je bitna komponenta biološki šireg nagona bitnog za produženje
vrste. Podsticaji mogu biti vizuelni, slušni, olfaktorni i drugi, ali najbolji
podsticaji potiču od seksualnih stereoidnih hormona polnih žlijezda. Dosta složen
je problem psihoseksualne orijentacije (homoseksualnost).
Hormonski sistem, kao glavni regulator metaboličkih funkcija
u organizmu, može da utiče na ponašanje na dva načina – preko procesa
ontogeneze u izgrađivanju nekih organa važnih za ponašanje i preko uticaja
svojih hormona na samo ponašanje. Kada je riječ o ponašanju naj važniju ulogu
imaju hormoni štitaste žlijezde i seksualni hormoni. Postiji veliki broj
oligofrenija stvorenih drugim bolestima, ali nijednu od njih neprati tako
karakteristično ponašanje oboljelih kao u slučaju kretenizma, naročito endemskog.
Osobe su psihofizički usporene. One sporo misle i sporo reaguju (bradipsihija),
sporo govore (bradilalija), sporo se kreću (bradikinezija), imaju usporen puls
(bradikardija), hodaju karakteristično- hod im je gegav sa lako savijenim
nogama u koljenima i približenim koljenima i dr., a uz to su dobroćudne. Ove
pojave su trajne prirode, a posledica su oštećenja neurona zbog nedostatka
hormona štitaste žlijezde.
Smatra se da koncentracija muških seksualnih hormona u
kijematogenezi ili prvih dana po rodjenju ima odlučujuću ulogu za
psihoseksualnu orijentaciju jedinke u toku života. Metaboličke promjene,
zasnovane na promjeni hormonskog stanja, a koje se najdublje odražavaju na ponašanje
su: hipopituitarizam, hipotireoza, hipertireoza, dugotrajan hiperinsulinizam.
Hipopituitarizam, insuficijencija prednjeg režnja hipofize,
razvija se zbog nedostatka hormona adenohipofize. To je stanje višežlijezdane
insuficijencije. Smanjuju se funkcije štitnjače, polnih žlijezda, kore
nadbubrega, kortizon (manjak ACTH) i lučenje hormona rastenja-somatotropina.
Osobe sa hipopituitarizmom su povučene, mirne, nezainteresovane, bez impulsa,
sa vrlo smanjenim željama i potrebama, zimljive.
Najčešći uzrok hipopituitarizma odraslih je nekroza prednjeg
režnja hipofize trudnica koje su u toku porodjaja doživjele veliko krvavljenje.
Hipotireozu prati usporenost psihomotorne aktivnosti, pad
interesovanja, povučenost, zimljivost.
Hipertireoza dovodi do suprotnog stanja. Osoba je
preosjetljiva, uzbudljiva, često eksplozivna.
Povećano lučenje insulina, hiperinsulinizam , ako traje dugo
može da uzrokuje trajne promjene u ponašanju zbog oštećenja CNS – a
hipoglikemijama. Osoba je sapeta, sužava se njen intelektualni kapacitet,
smanjuje se njeno interesovanje, povlači se u sebe.
Veliki broj genopatija uzrokuje oligofreniju i na taj način
utiče na ponašanje.Te oligofrenije su manje-više jednolične. Izuzetak su porodični
kretenizam i Lesh-Nychanova (Leš-Nihanova ) bolest. Za razliku od kretenizma,
Lesh-Nychanovu bolest prati autoagresivnost sa jakom željom za samooštećenje (
ugrizi usana i prstiju ruku). Metabolički poremećaj ove bolesti je visoka
koncentracija mokraćne kiseline u serumu.
Veliki broj hromosomopatija, autosomne gotovo sve, prati
manja ili veća oligofrenija, pa na taj način i one utiču na ponašanje.
Aberacije polnih hromosoma mogu uticati na psihoseksualno stanje, bilo kao
hermafroditizam (mozaicizmi XX/XY kombinacija), bilo kao sklonost za
homoseksualnost (XXY) ili delikvenciju (XYY i XXY). Djeca sa trisomijom 21
(Daunov sindrom) su oligofrena, ali su skoro uvijek dobrćudna i vesele naravi
sa sklonošću za humor najčešće na svoj račun (mongoloidni humor).
Cjelokupni nervni sistem je značajan za ponašanje, ali su
pojedini njegovi dijelovi posebno odgovorni za pojedine vidove ponašanja. Tako,
ponašanje vezano za emocije, podsvijesne motorične i senzorne nagone i osjećanje
neprijatnosti i radosti vezani su za grupu moždanih struktura koji se nazivaju
limični sistem. Dijelovi limičnog sistema u vidu kore okružuju moždano stablo
(na grčkom limbus znači kora, rub). To su: dijelovi bazalnih ganglija,
hipokampus, prednja jedra talamusa, hipotalamus, epitalamus, amigdaloidna
jedra, gyrus cinguli i dr.
Osjećanje prijatnosti i neprijatnosti zbog jedne radnje,
odnosno osjećanje nagrade i kazne ima veliki značaj za upamćivanje, emociju i
motivisanost. Centri za osjećanje prijatnosti (nagrade) smješteni su u septumu
i hipotalamusu, prvenstveno duž snopa telencefalona (medial forebrain bundle) i
u ventromedialnom jezgru hipotalamusa. Centri za osjećaj neprijatnosti i kazne,
uključivši i osjećaj bola, analaze se u središnjoj sivoj masi oko Silvijevog
kanala u mezencefalonu pa se šire prema ventrikulsnim strukturama hipotalamusa.
Nadražaj ovih centara može potpuno da inhibiše centre za nagradu i uživanje.
Ogledi na životinjama pokazuju da se doživljaji koji ne dovode ni do nagrade ni
do kazne gotovo uopšte ne pamte.
Ponavljanje ovih nadražaja dovodi gotovo do potpunog gašenja
reakcija u kori mozga. Ali, ako nadražaj stvara osjećanje nagrade ili kazne
reakcija u kori mozga postaje sve jača sa ponavljanjem nadražaja pa životinja
stvara snažne otiske pamćenja. Znači, centri u mezencefalonu imaju važnu ulogu
pri odabiranju informacija koje se uče. Trankvilizeri inhibišu aktivnost tih
centara i smanjuju njihovu moć percepcije.
Misli se da amigdaloidna jedra pomažu u kontroli cjelokupnog
načina ponašanja jedinke jer draženjem pojedinih dijelova tih jedara mogu se
izazvati gotovo svi obrasci ponašanja. Hipokampus, vjerovatno ,ima važnu ulogu
pri uspostavljanju pažnje kod čovjeka. On je jedan od glavnih izvora ulaznih
signala za hipotalamus i druge limbične strukture. Misli se da hipokampus
povezuje različite signale iz oblasti osjeaćaja i osjćanja, pa ih zatim kao
uskladjene informacije šalje u područje za nagradu i kaznu limbičnog sistema.
Ako se čovjeku odstrani hipokampus razvije se ANTEROGRADNA AMNEZIJA. On ne može
da ostvaruje nova pamćenja.
Limbična kora u vidu prstena okružuje supkortikalne limbične
strukture. Spada medju najstarije dijelove mozga. Vjeruje se da kod čovjeka ona
predstavlja asocijacijsko područje za kontrolu nižih centara koji prvenstveno
sudjeluju u ponašanju.
___________________________________________________________________
Design by SAM®
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
