(a)Od nekoliko etapa u razvoju jevrejstva najpoznatije je tzv. Biblijsko jevrejstvo. Biblija ili Stari zavjet je pripovjest o tom jevrejstvu. Rijec je o postanku svijeta, o istoriji rodova i plemena jevrejskog naroda. Razvoj jevrejstva u razvoju karakterisu tzv. savezi velikana jevrejskog naroda,sa jedne strane, i Boga(Jahve), sa druge. Postojala su cetiri takva saveza.

1. savez pada nakon Bozijeg stvaranja svijeta i izgonjenja Adama i Eve iz raja. Zatim Bog kaznjava ljude zbog moralne izopacenosti, istrebljenjem svijeta potopom. Prvi savez je sklopio sa Nojem.

2. savez Bog je sklopio sa Avramom

3. savez se vezuje za period Mojsijevog izbavljenja Jevreja iz egipatskog ropstva. Sa Mojsijem je Bog sklopio savez na Sinaju.

4. savez je Bog sklopio sa Davidom.

(b)Druga faza u razvoju jevrejstva slijedi nakon razaranja Jerusalimskog hrama od straneVavilonaca (587/6g. p.n.e.),kada su Jevreji protjerani iz Judeje. Od tada postoji snazna potreba Jevreja da se vrate u svoju postojbinu Cion. Cion oznacava Kanaansu tvrdjavuna brijegu Jerusalima. (Cionizam je politicki pokret koji oznacava teznju Jevreja rasutih po svijetu za ujedinjenjem i povratkom u Izrael). Vazna prekretnica u razvoju jevrejstva bila je razaranje Irodovog hrama od strane Rimljana 70-e g.n.e. Zbog toga u ovom periodu pocinje razvoj tzv. rabinskog jevrejstva. Njegov cilj je obnova vjerskog zivota bez hrama. To je vrijeme pojave fariseja ,jevrejske religijske stranke u razdoblju Drugog hrama ,ciji je cilj bio da jevrejstvo treba da sire uceni mudraci-rabini,koji ce zamijeniti svestenike. Status rabina se sticao tek dogogodisnjim izucavanjem Biblije i Talmuda.

Kao alternativa za razoreni vjerski hram razvila se sinagoga (grcki skupstina,okupljanje) zgrada u kojoj se obavljaju vjerske aktivnostiu jevrejstvu. U jednij od Deset Bozijih zapovjesti stoji:”Ne pravi sebi idola niti kakva lika,nemoj im se klanjati niti im sluziti.”

Talmud znaci ucenje ,izucavanje ,odnosno to je jevrejskii zbornik usmenog zakona I predanja,zbirka izreka mudraca ,koje se odnose na svakodnevni eticki i religijski zivot ljudi.

Postoje dva Talmuda:Jerusalimski talmud (iz oko 450-te g.n.e.) i Vavilonski talmud (iz oko 500-te g.n.e.)

Hebreji –to je ime za narod koji potice iz 14-og v. p.n.e. i predstavlja vrlo slozenu sintezu procesa u kojima su ucestvovale mnoge civilizacijeOrijenta:Asirci,Vavilonci, Fenicani , Egipcani i Hetiti,ukljucujci I indoevropske narode. Otuda je hebrejska religija rezultat duhovnog procesa brojnih vjerskih ideja. Sam izraz “Hebrej”znaci “onaj koji stanuje s one strane rijeke”,svejedno da li je rijec o rijeci Jordan u Palestini,ili o Eufratu u Mesopotamoji.

Potom je bio razapet na krstu (otuda krst kao simbol hriscanstva),da bi nakon tri dana “vaskrsnuo” iz mrtvih,sjedinivsi se duhom svojim sa Bogom Ocem. Osnovni smisao mita o Hristu je taj sto je on svojim zivotom,zatim razapinjanjem na krstu i smrcu,I konacno , vaskrsenjem,na simbolican nacin,tijelom svojim,platio otkup za sve ponizene,ugnjetavane I siromasne. Ime Isus je licno ime,dok izraz Hrist znaci “pomazanik”. Dakle, u Novom zavjetu je isus hrist predstavljen kao boziji “izabranik”,”mesija”.

Smatra se da je najstarije jevandjelje napisano 70-e g.n.e.,a ostala tri u drugom vijeku. Oko polovine 5-og vijeka n.e. biskup Todor iz Sira ustanovio je da u njegovoj biskupiji kruzi vise od 200 svakakvih vjerskih knjiga i ispovijesti o Hristu. Zato je odlcio da ih sve ukloni i zamijeni sa samo 4,danas u svim hriscanskim crkvama jedino priznata jevandjelja.

Rimske vlasti su u pocetku zabranjivale rad hriscanskih sekti,koje su zbog toga djelovale ilegalno. Tek je 313. g.,poznatim Milanskim ediktom car Konstantin priznao hriscanstvo za zvanicnu drzavnu religiju.

U poruci Novog zavjeta se sasvim jasno istice sljedeci stav:”I jos vam kazem :lakse je kamili proci kroz iglene usi negoli bogatome uci u carstvo Bozije”

Hriscanska religija polazi od filozofskog stava da se spasenje moze postici vjerom , ljubavlju i smjernim moralnim zivotom. Covjek se mora svi srcem i dusom predati Bogu, ukoliko zeli milost i izbavljenje. Taj put hriscanstvo jedino priznaje:”Ljubi Gospoda Boga svojega svim srcem svojim ,I svom dusom svojom, i svom misli svojom”.

Ako covjek zeli da zadobije milost Hristovog Oca ,tj. Boga ,on se mora odlucno oslobodit svega ovozemaljskog,telesnog, i culnog. Iz logike i filozofije je poznato da postoje dva osnovna izvora saznanja:(1) culni ili iskustveni,I (2) racionalni. Prema religijskim ucenjima ,medjutim,postoji jos jedan vazan izvor saznanja,kojim se otkriva ili objavljuje najvisa istina,a to je (3) misticko ili intuitivno “saznavanje”.

U hriscanstvu crkva predstavlja organizovanu institucionalizovanu vjeru. Uz pomoc svestenika i drugih velikodostojnika crkva uspostavlja kontakt sa vjernicima i posreduje u cilju uspostavljanja blizeg odnosa izmedju vjernika i bozanstva. Crkva odrzava sabore na kojima tumaci znacajna pitanja vjere i Svetog pisma ,konacno,crkva donosi vazne odluke o tome ko kada i pod kojim uslovima moze postati clan crkvene organizacije ,ali ona odlucuje i o odstranjivanju nepodobnih clanova koje su se ogrijesili o neki vazan stav crkve,o moralni kodeks.

Rimsko Carstvo je bilo razapeto izmedju zapadnog i istocnog svog dijela ,tako da se sve vise pocela uocavati razlika izmedju “zapadnog hriscanstva” i “istocnog hriscanstva”.

U cetvrtom vijeku na mjestu antickog grada Vizantona ,izgradjen je po nalogu Cara Konstantina novi grad, kao sjediste istocnog hriscanstva,Konstantinopolj,koji je cesto mijenjao ime od Carigrada do Istanbula. Vizantija ,koja je ojacala na ovom prostoru poslije pada Rimskog Carstva(476 g.n.e.),zalagala se za tzv. “pravovjerno” ili “pravoslavno” ,odnosno, ortodoksno tumacenje. Suprotno tome,”zapadno”,ili kasnije nazvano “katolicko”hriscanstvo sve vise je u tumacenju koristilo zapadnu filozofsku misao .

Osnovna teoloska razlika u shvatanju dogme o Svetoj Trojici ,koju cine:Bog Otac, Sin, i Sveti Duh. Katolicka crkva smatra da je ovdje rijec o sustinskom jedinstvu u Sv. Trojstvu, tako da su sva tri lika “sliveno sjedinjena”,pa Sveti Duh istovremeno proizilazi iz Oca i iz Sina. Pravoslavno ucenje je drugacije. Otac je “nerodjen”,Sin je “rodjen”,a Sveti Duh je”ishodjen”. Sveti duh ne sledi direktno iz Boga Oca,vec je s Ocem povezan tek posredstvom Sina. Tako je u pravoslavnoj teologiji Sveto Trojstvo shvacenokao “nesliveno jedinstveno”,sto je teorijski dopustalo mogucnost za uvodjenje razlike. Pravoslavna crkva smatra da se u katolickoj koncepciji prenaglasava jedinstvo Svete Trojice na racun razlicitosti,a pravoslavna upravo tu razliku naglasava. Ono sto posebno odlikuje katolicku crkvu je njena teznja da se izdigne iznad”nacionalnog” interesa. I sam termin katolikon na grckom znaci “opste”. Na celu katolicke crkve je papa kao vrhovni poglavar ,a na celu pravoslavne patrijarh. 

Grane budizma su :hinajana- na jugu Indije,I mahajana-na sjeveru ,dok se treca naziva tantrizam(vodi porijeklo od sanskrita,I znaci “ono sto se siri”).

Lamaizam je poseban oblik budistickog kulta. Izraz je iz tibetanskog jezika i znaci “ucitelj”-blama. To je ime za svestenika najviseg ranga u postojecoj hijerarhiji. Tibetom vlada Dalaj Lama koji je istovremeno i duhovni i svetovni poglavar zemlje.

Izabrano djete se odvaja od roditelja,izoluje od svih zena,ukljucujuci tu i majku,I podvrgava se strogom vjerskom obrazovanju.

Islam se formirao znatno kasnije od predhodnih religija,tek u sedmom vijeku n.e.,na tlu danasnjeg Arabijskog poluostrva. Osnivac Islama je Muhamed (570-632) koji je ujedinio razbijena arapska plemena,usredsredjujuci svoj duhvni i vjerski rad na dva grada-Medinu i Meku. U oblikovanju novog religijskog pogleda Muhamed se oslanjao na drevno bozanstvo Hubal,koje je vremenom nazvano Alahom(od arap. al-llah koji znaci “svemoguc”).

Sa Muhamedom pocinje novo razdoblje arapske civilizacije. Da bi ujedinio arapska plemena ,Muhamed je poveo borbu protiv mnogobozacke religije,stvorivsi novi jednobozacki sistem.

Iskoristioje vec postojeci obicaj hodocasca-“posetu svetom mjestu”,vjerskom svetilistu Kabi,koje je postalo kuca Alaha. Ovo vazno svetiliste islama ima oblik kocke(na arap. Ka`va znaci”kocka”),sa crnim kamenom,kao svetim predmetom koji se nalazi u Kabi ugradjen u jugoistocni ugao gradjevine. Kasnije u Islamu on se poistovjecuje sa Alahom kao jedinstvenim bogom svih muslimana. Islam kao vjera musliana izlozena je u Kuranu. Islam znaci “predavanje bozjo volji”,potcinjavanje Bogu i uspostavljanje mira. Muhamed je ovozemaljsko bice,nastao iz sjedinjenja covjeka i zene. Muhamedu je andjeo Gabrijel ,u pustinjskoj pecini,”saopstavao bozju istinu”,citajuci je sa bozanskog orginala na nebu.

Otuda i samo ime Kuran znaci “recitovati”,”citati naglas”. U islamsko religiji ne postoje svestenici vec uceni ljudi-uleme-koji tumace vjerske spise u dzamiji. U islamu se postuju sljedece dogme:vjerovanje u postojanje jednog boga Alaha,vjerovanje u andjele,u svete knjige,u Alahove poslanike,u kraj svijeta,u predodredjenje svega,I u vaskrsenje mrtvih.

Osnovni stav Kurana je:”Nema drugog Boga osim Alaha,a Muhamed je njegov porok”.

Obaveza svih vjernika je da se u toku dana 5 puta mole Alahu,uz predhodno obredno pranje,zatim da poste mjesec dana u vreme Ramazana,koji pada 9-og mjeseca tzv. muslimanske mjeseceve godine. Od posta su izuzeti djeca,starci i inemogli. Vjernik mora davati prilog siromasnima i bar jednom u zivotu posjetiti Meku. Vjera dopusta muslimanu da ima 4 zene I veci broj nevjencanih zena(konkubina). Svinjsko meso je zabranjeno.

Osnovni praznici su :Kurban-bajram,Uraza-bajram i Melvud. Vjerski hram u kome se mole muslimani jeste dzamija. U dzamiji nije dopusteno prikazivanje Boga,a osnovna likovna odlika su arabeske. 

Fundamentalizam u islamu je politicki poret koji je osnazio narocito poslije poraza Arapa u ratu sa Izraelom 1967. g. Pristaice ovog pokreta izrazavaju netrpeljivost prema drugim religijama i posebno prema zapadnoevropskoj kuturi. Fundamentalizam je istovremeno I zahtjev da se obnovi ivorno ucenje islama,kao i teznja jedinstvu istocne muslimanske zajednice,pod vidom panislamizma(od grc.  Pan-“sve”,I arapskog islam).