Italija

POLOZAJ I VELICINA

FIZICKO-GEOGRAFSKE ODLIKE

ISTORIJA ITALIJE

ITALIJA je republika u juznoj Evropi koja se prostire izmedu 36 i 46 s. g.s. i 8 i 18 i.g.d. Na sjeveru granici sa Svicarskom i Austrijom, na istoku je ogranicena Slovenijom i Jadranskim morem, na jugu Jonskim morem i Sredozemnim i Ligurskim morem a na sjeverozapadu granici sa Francuskom. Italija obuhvata sredozemna ostrva Siciliju (P=25 462 km2) i Sardiniju (P=23 818) koje zajedno cine 1/6 ukupne povrsine Italije,kao i manja ostrva, od kojih je najpoznatije Elba.Nezavisne teritorije u granicama italijanskog kopna su samostalne drzave San Marino ( P=60,6 km2) i Vatikan (P=0,44)-papska drzava koja je ogranicena Rimom, glavnim i najvecim gradom u Italiji.

Povrsina Italije iznosi 301 225 km2 i po svojoj povrsini Italija spada u red zemalja srednje velicine u Evropi.

U reljefu Italije prisutna je velika raznolikost,koja je posljedica evolucije geomorfoloskog kompleksa i uticaja tektonskih poremecaja ideformacija. Izdvajaju se tri reljefne cjeline: Alpi, Padska nizija i Apeninsko gorje. Alpi se prostiru u sjevernom djelu Italije. Protezu se od Ventimilje na zapadu, pa se u velikom polukrugu dugackom preko 100 kilometara, pruzaju prema istoku do Slovenije. Po svojoj starosti Alpi spadaju u mlade vjenacne planine. Alpski pojas se moze podijeliti na tri ogranka:

Najvisi vrhovi Alpa su Monte Cervino (4478 metara), Monte Roza (4634m) i najvisi vrh Monte Bjanko ili Mon Blan (4807m) koji je ujedno i najvisi vrh Evrope.

Padska nizija se pruza u pravcu istok-zapad , izmedu oblasti alpa na sjeveru i Apenina na jugu.Samo 1/3ukupne povrsine Italije od kojih je svakako najznacajnija Padska nizija jer predstavlja zitnicu zemlje.

Apeninsko gorje se pruza od sjeverozapada prema jugoistoku, sredinom italijanske cizme.

Sjeverni Apenini se protezu od primorskih Alpa duz Denovskog zaliva do izvora Tibra. Monte Cimone (2163m)je najvisi vrh Sjevernih Apenina. Sjeverni Apenini obuhvataju Ligurske i Toskanske Apenine.

Centralni Apenini ,koji se protezu juzno od izvora Tibra, predstavljaju carstvo krecnjackog krsa.U istocnom djelu centralnih Apenina se nalazi i najveci vrh ove planine Monte Korno (2914m).

Juzne Apenine cine veliki strmi bedemi koji se prostiru jugoistocno od doline rijeke Sangro do obale Tarantskog zaliva.

Istocna, jadranska obala apeninske Italije , je niska i pjeskovita , oivicena je plitkom vodom i, osim u Veneciji , nije pristupacna okeanskim brodovima . Juzno od Riminija , ist. obala je oivicena ograncima Apenina a sjeverno od poluostrva Gargana reljef je jednostavniji i sastoji se od pliocenske primorske ravnice.Na jugoistoku se pruza Tavolijerska ravnica i veliki plato Apulije.Zapadno Tirensko primorje apeninske Italije ,sjeverno od Napulja , sastoji se od dugackih niskih , pjeskovitih i ponekad mocvarnih obalskih krajeva koji su hidromelioracijama pretvoreni u plodna zemljista. Juzno od Napulja , primorje je stjenovito i brezuljkasto , obala je bogata uvalama , zalivima i dr.

Sicilija –Visoka planinska uzvisenja zauzimaju sjeverni dio ostrva , od Mesine i Katanije na istoku preko aktivnog vulkana Etne (3274m), do Palerma na zapadu. Na jugu se pruzaju predjeli brezuljkastog zemljista kao i niskih povrsina i visoravni.

Sardinija cini zaseban svijet . Dominantan oblik reljefa predstavljaju rasclanjene visoravni. Geolosku podlogu ovog reljefa cini hercinska kristalasta osnova , prosjecena i tektonski poremecena rasjednim pukotinama duz kojih je tektonskim spustanjem zemljista obrazovano nekoliko basena ili potolina , od kojih jre najvazniji Kampidano u jugozapadnom dijelu ostrva .obale su vecinom strmei vrlo razudene.

Klima Italije je relativno vlazna i veoma raznolika . Varira od hladne , u visim predjelima Alpa i Apenina ,do subtropske duz obale Ligurijskog mora i zapadne obale poluostrva. Prosjecna godisnja temperatura se krece od 11?C do 19?C. U Padinskoj niziji ona iznosi 13?C , na Siciliji oko 18?C i u priobalnoj niziji oko 14,5?C. Klimatski uslovi na poluostrvu se odlikuju regionalnim raznolikostima, koje su uglavnom rezultat konfiguracije Apenina kao i uticaja cudljivih vjetrova koji dolaze sa okolnih mora . U nizim predjelima i na obroncima Apenina koji se granice sa zapadnom obalom od sjevera Toskane do okoline Rima , zime su blage , suncane , a visoke temperature su ublazene hladnim mediteranskim povjetarcima. Temperature u istim geografskim sirinama na istoka poluostrva su mnogo nize , uglavnom zbog rasprostranjenih sjeveroistscnih vjetrova. duz visih istocnih padina Apenina klimatski uslovi su narocito hladni .Nasuprot subtropskim u juznoj Italiji i Denovskom zalivu , klima Lombardijske nizije je kontinentalna. Topla ljeta ostre zime sa temperaturama oko -15?C ,preovladuju u ovoj regiji , koju od morskih povjetaraca stite Apenini .Najveca kolicina padavina javlja se u Italiji tokom jesenjih i zimskih mjeseci , kada duvaju zapadni vjetrovi .Najmanju kolicinu padavina prima Apulijska regija kao juzna Sicilija a najvecu kolicinu padavina prima Udinska regija .

Italija ima veliki hidroenergetski potencijal .Ima mnogo rijeka od kojih su Po i Adide najvaznije .Rijeka Po je oko 650 km duga,plovna je oko 480km i sa svim pritokama cini oko 965km vodenih puteva .Adide je oko 410km duga u Italiju dolazi iz austrijske regije Tirol, tece prema istoku i kao i Po , uvire u Jadransko more .Dna ovih rijeka se polako izdizu aluvijalnim naslagama sa planina .Rijeke italijanskog poluostrvskog dijela su plitke .Glavne poluostrvske rijeke su Arno i Tibar .Od svog izvora u Apeninima ,Arno tece zapadno oko 240km kroz kultivisanu dolinu i gradove Firencu i Pizu .Tibar izvire nedaleko od izvora Arna i tece kroz Rim.

I sjeverni i poluostrvski dio Italije se odlikuju brojnim jezerima . Najvaznija jezera sjeverne Italije su: Garda, Madore , Komo i Lugano, a od poluostrvskih jezera, koja su znatno manja najznacajnija su : Trazimeno , Bolsena i Bracano.

Flora centralnih i juznih nizija Italije je tipicno mediteranska. Biljke karakteristicne za ove predjele su: masline, narandza,limun palma. Ostale vrste koje se cesto javljaju, pogotovo na krajnjem jugu su: nar , smokva , datula, badem, secerna trska i pamuk. Vegetacija na Apeninima je slicna vegetaciji centralne Evrope. Na nizim padinama javljaju se kesten , cempres i hrast dok su u visim predjelima najvise zastupljeni bor i jela.

Italija ima veoma mali broj zivotinjskih vrsta u odnosu na ostale regije Evrope. Na Alpima zivi mali broj divokoza. Medvjedi, brojni u davna vremena, sada su vec izumrli , ali vukovi i divlje svinje i dalje haraju planinskim oredjelima . Jos jedan prilicno cest cetvoronozac jeste lisica. Medu pticama grabljivicama najbrojnije su : orao , lesinar i soko, koji se uglavnom krecu iznad planinskih vrhova. Prepelica, sljuka , jarebica i druge ptice selice obitavaju u mnogim djelovima Italije. Gmizavci ukljucuju nekoliko vrsta gustera, zmija i tri vrste guja otrovnica. Skorpije su takode prisutne .

Za italijansku istoriju znacajna su tri perioda : prvi je nastanak Starog Rima kao osnove za nastanak Italije, drugi je period ujedinjenja u XIX v. a treci je nastanak italijanske republike poslije II svjetskog rata.

Stari Rim je nastao u VIII v. p.n.e. i postao toliko snazan da je do III v. p.n.e. osvojio cijelu Italiju, cime je nastala Rimska drzava. Rim se nalazio u pokrajini Lacij. Prostirao se na sedam brezuljaka: Kapitol, Aventin, Palatin , Kvirinal , Viminal, Eskvilin i Celij. Rimljani su bili pod jakim uticajem etrurske i grcke kulture. Osvajackim ratovima od III do II v. p.n.e. Rim se pretvorio u najvecu robovlasnicku imperiju starog vijeka. Medutim, imperija je propala 476.g p.n.e. zbog ustanka robova i najezde varvara.

Iako se teznja za ujedinjenjem javlja vec u XVI v., ona se nije mogla ostvariti sve do druge polovine XIX v. Narodne mase su podigle ustanak 12.1.1848. g. u Palermu na Siciliji, zbacili su vlast a kralj je morao dati ustav i parlament . Zatim se podizu ustanci i u drugim gradovima. U novembru 1848 .g. pokret masa u Rimu uspostavio je Republiku . Medutim, ujedinjenje je zavrseno tek 1870.g. unistenjem papske srednjovjekovne drzave i pripajanjem Rima Italiji.

Kao drzava kapitalistickog tipa, Italija je vec krajem XIX v. ucestvovala u kolonijalnom osvajanju ( Somalija, Eritreja , Etiopija), a u Antantu stupa da bi mogla ostvariti kolonijalne imperijalisticke teznje (Tripolis , Kirenajka).

Dolaskom Musolinija na vlast 1922.g. ,Italija postaje fasisticka drzava i u II svjetski rat ulazi na strani Hitlerove NJemacke gdje zajedno s njom dozivljava poraz od saveznika. Na osnovu narodnog referenduma od 2.6. 1946.g. za republiku je proglasena 10.6. iste godine a 22.12.1947.g. dobija i novi ustav. 4.4 1949.g. ulazi u Atlantski pakt.

Religija je oduvijek bila znacajan faktor za istoriju Italije, prvenstveno sto se u njoj nalazi Vatikan-srediste rimo-katolicke vjere. Rimo-katolicka religija obuhvata oko 84% stanovnistva. Oo religijskih manjina najbrojnije su :protestantska , muslimanska i jevrejska manjina.

Stanovnistvo Italije u apsolutnoj vecini cine Italijani.Sto se tice razvoja stanovnistvo je veoma raznoliko. Postoje velike razlike u dostignutom stepenu ekonomskog razvoja sjevera i juga, sto pokazuje i profesionalni sastav stanovnistva: 44,2% stanovnika je zaposleno u industriji , 15,5%stanovnika se bavi poljoprivredom, a 40,3% bavi se raznim drugim zanimanjima.

Italija danas broji 58 mil. stanovnika . Gustina naseljenosti je vrlo neravnomjerna, a prosjecna iznosi oko 192 st./km2.Velikom gustinom naseljenosti isticu se industrijska podrucja sjeverne Italije , poljoprivredno razvijena Padska nizija, ligurska i jadranska obala , Kampanja i sjeverna Sicilija .U rijetko naseljena podrucja ubrajaju se alpski, apeninski i ostrvski planinski krajevi, te mocvarni dijelovi Toskane i Sardinije.

Prirodni prirastaj se neprekidno odrzavao na prilicno visokom nivou. Stopa nataliteta , Koja je u Italiji pocetkom XX v. iznosila 33‰ ,oko 1950.g. je pala na 20 ‰ i izgleda da se stabilizovala na toj vrijednosti. Nasuprot tome ,stopa mortaliteta bila je oko 1910g. 20‰, a u najnovije vrijeme iznosi oko 10‰ . Sjeverni dio Italije ima manji prirodni prirastaj nego juzni dio.

Razvoj intenzivne poljoprivrede omogucuju melioracioni radovi , kojima se u Padskoj niziji godisnje dobija 50000ha obradive zemlje , zatim prosirenje kanalske mreze za natapanje te primjena mehanizacije i upotreba vjestackih gnjojiva .Oko 60% povrsine Italije zauzimaju poljoprivredne kulture i pasnjaci .Poljoprivreda sa ribolovom i sumarstvom uposljava oko 8% radne snage. Razliciti tipovi klime i zemljista omogucuju uzgoj mnogih vrsta kultura. Po proizvodnji maslina imaslinovog ulja Italija je jedna od vodecih zemalja svijeta. Italija spada u svjetski znacajne proizvodace vina koje se najvise gaji u : Toskani ,Emiliji, Pijemontu i na Siciliji. Stocarstvo je razvijeno pretezno u sjevernim krajevima, a razvoj stocarstva je samo djelimicno uskladen sa potrebama industrije, tako da se velike kolicine mesa i ribe uvoze.

Italija je najindustrijalizovanija zemlja Mediteranskog basena, zahvaljujuci svom energetskom potencijalu i razvijenosti skoro svih vrsta industrije. Bogatstvo vodeih tokova omogucilo joj je izgradnju velikog broja hidrocentrala.Italija posjeduje i nalazista nafte (Sicilija i Padska nizija) ali se nafta najvecim dijelom uvozi. Prisutna su i manja nalazista gasa, nedovoljnog za industrijske potrebe pa se i on uvozi.Italija raspolaze malim kolicinama rudnog blaga. Ima veliki broj kamenoloma ,narocito mermera, a najpoznatiji je kararski. Znacajan faktor za razvoj industrije predstavlja ipostojanje velikog broja radne snage sa povoljnom kvalifikacionom strukturom. Veci broj industrijskih postrojenja nalazi se u sjevernom dijelu. Privredno najrazvijenij dio Italije predstavlja indusrijski trougao Milano-Torino-Denova .Medu brojnim industrijskim granama dominiraju metalurgija i metalna industrija, hemijska s petrohemijskom, gradevinska i dr. Najpoznatije fabrike automobila su: Ferari ,Fiat i Alfa Romeo. Razvijena je i brodogradnja sa centrima u :Trstu ,Denovi i Tarantu. Sto se tice grana lake industrije znacajna je hemijska industrija, tekstilna industrija, prehrambena ind. Italija se naziva zemljom mode jer ima najpoznatije modne kreatore.Posebnu vaznost ima proizvodnja obuce, koja ima veliki renome u svijetu.

Italija posreduje izmedu zapadne i srednje Evrope na jednoj i Sredozemljana drugoj strani. Po kvalitetu i duzini svojih autostrada pored Njemacke , Italija zauzima celno mjesto u Evropi. Glavnu osovinu drumskog saobracaja predstavlja Padska nizija, na koju izlaze veliki alpski putevi. Komnikacije su znatno teze na Apeninskom poluostrvu zbog velikih planinskih prevoja. Mreza zeljeznickih pruga je takode razvijena, ali nema toliku vaznost kao cestovna mreza. Najveca i najvaznija luka za pomorski saobracaj je Denova. Unutrasnji vazdusni saobracaj je u stalnom porastu , a za medunarodni vazdusni saobracaj najvazniji je aerodrom Fjumicno (kod Rima)

Turizam je znacajna i vrlo jaka privredna grana u Italiji. Razvijeni su svi oblici turizma: planinski , primorski gdje treba napomeniti da Italiju okruzuje pet mora, a paznju turista privlace i brojne kulturno-istorijske znamenitosti

Italija se sastoji iz 19 regija.Sjevernu Italiju cine : Trento (centar Bolcano), Friuli ,Venecija, .Dulija (Trst) , Veneto (Venecija), Lombardija (Milano), Pijemont (Torino), Ligurija (Denova), Emilija- Romanja (Bolonja), Toskana (Firenca), Umbrija (Term), Marke (Ankona).

Juznu Italiju cine: Lacij (Rim), Abruci (Peskara), Molize (Vasto), Kampanja (Napulj); Apulija (Bari), Lukanija (Potenca), Kalabrija (Redo di Kalabrija); i dva ostrva Sicilija (Palermo) i Sardinija (Kaljari).

Venecija se nalazi u sjevernoj na obali Jadranskog mora. Ona ima specifican izgled zbog svog polozaja na mnogo malih ostrva. Umjesto ulica grad presjeca 150 kanala preko kojih je izgradeno mnostvo malih mostova. Saobracaj obavljaju brodovi, camci i gondole. Najveci kanal je Kanal Grande, koji prolazi sredinom grada, ana njemu se nalazi Ponte Rialto-most koji predstavlja najvazniju spojnicu dva velika dijela grada. U centru grada je Markov trg sa starom crkvom Sv. Marka i sa velicanstvenom Duzdevom palatom.Venecija je 3600m dugim mostom spojena sa kopnom , gdje su se razvila velika predgraca Mestre i Margera.Veneciju godisnje posjecuju milioni turista. U njoj se svake godine odrzava filmski festival,a poznata je i po proizvodnji stakla, cipke, predmeta od zlata,srebra i koze

Verona je osnovana u IV v. p.n.e. a nezavisna republika je od 1107.g. Nalazi se na rijeci Adide. Predstavlja veoma vazan trgovacki i kulturni centar kao i saobracajni cvor sjeverne Italije. Poznata je po mnogobrojnim dijelima arhitekture neprocjenjive vrijednosti. To su crkve: San Fermo, Santa Anastazija, Kastelvekio, San Zero Madore i dr. Mozda je Verona najvise poznata po Romeu i Juliji-dramskoj poemi V. Sekspira oljubavi dvoje mladih koji su zivjeli u Veroni i tu okoncali svoje zivote.Verona je poznata i po svojim trgovima: Trg Trava, gdje je u rimsko doba izgraden Forum i Trg Gospode, na cijoj se sredini nalazi spomenik slavnom italijanskom pjesniku Danteu. U Veroni se takode nalazi veliki broj muzeja (Mafejano, Arheoloski muzej ), galerija,biblioteka.

Milano je glavni grad pokrajine Lombardije. Spada medu najvaznije privredne, prometne i kulturne centre Italije. Smjesten je u Padskoj niziji, prko koje lako komunicira sa Sredozemljem a preko alpskih prevoja komunicira sa Srednjom i Zapadnom Evropom. Njegov polozaj je vec u proslosti uslovio prometnu i trgovacku ulogu Milana. Milano je s jedne strane jak industrijski centar gdje su razvijene skoro sve vrste industrije, a s druge strane predstavlja i veliki turisticki centar. Naime u Milanu se nalaze mnogobrojne kulturno-istorijske znamenitosti :operska kuca Skala, bazilika Sant Ambrodo, katedrale (Ospedale, Madore ,Kastelo, Sforcesko), veliki broj muzeja, biblioteka, galerija. Sve ove znamenitosti govore o kulturnom znacaju koji je Milano imao za Italiju. U novije vrijeme Milano se sve vise afirmise kao svjetski centar mode.

Denova je smjestena na obali Denovskog zaliva i razvila se u najvazniju italijansku luku. Grad sa lukom se razvio ispod niskih prevoja, preko kojih je povezan sa Padskom nizijom. U Denovi su razvijeni: turizam, poljoprivreda, industrija, ribolov, pomorstvo, a njena brodogradilista se ubrajaju medu najveca u Evropi. Poznati Denovljani su : Kolumbo, Macini i Paganini. Sto se tice njenih znamenitosti isticu se: Univerzitet ( osnovan 1243g.), Umjetnicka Akademija ,Verdijev Institut za muziku, katedrala San Lorenco, palate ( Doria Tursi, San Dordo, Bjanko, Roso, Vileta Dinegro , dr.).

Firenca se nalazi u pokrajini Toskani. Lezi na obalama rijeke Arno. Ubraja se u najljepse gradove svijeta.Mnostvo sacuvanih kulturno istorijskih spomenika daje joj naziv grada-muzeja. Osim Univerziteta.koji je osnovan 1321g., Firenca ima vise visokih skola instituta, umjetnickih akademija, konzervatorij, botanicki vrt, astronomski opservatorij, nekoliko bogatih biblioteka sa mnogo rukopisa grckih i rimskih klasika, Drzavni arhiv itd. Medu zbirkama starina i umjetnina isticu se : galerije Ufici i Piti u kojima se nalaze djela Rafaela, Mikelandela, Ticijana i drugih umjetnika, Arheoloski muzej – u kom se nalazi vrijedna etruscanska numizmaticka zbirka, Mikelandelov muzej i dr. Medu najstarije spomenike spada i most Ponte Vekio ( XIII v.) kao i veliki broj katedrala i crkava iz gotickog perioda. Firenca je veoma vazan turisticki i ekonomsko-prometni centar Italije. Cvoriste je zeljeznickih pruga i autostrada.

Rim se nalazi u pokrajini Laciju. Osnovan je na rijeci Tibru prije 27 vijekova. Faze kroz koje je u svojoj istoriji prolazio, ostavile su vidljiv trag u njegovom urbanistickom izgledu i u velicanstvenim spomenicima arhitekture, umjetnosti i kulture. Anticki Rim danas predstavljaju ostaci monumentalnih gradevina, rimskih hramova, slavoluka, stubova, amfiteatara (Koloseum) koji su najvecim dijelom okupljeni na Rimskom trgu. Papski Rim predstavljen je crkvom Sv. Petra, Vatikanskom palatom, muzejom, bibliotekom, Sikstinskom kapelom, a u njima se cuvaju djela velikana likovne umjetnosti ( Mikelandelo, Leonardo, Rafaelo ...). Rim je jak turisticki i industrijski centar. Velika je raskrsnica kopnenih i vazdusnih puteva a takode je i kulturna i politicka metropola.

Napulj se nalazi u pokrajini Kampanji. Smjesten je u Napuljskom zalivu na obali Tirenskog mora. Zbog blage klime, prirodnih ljepota (Vezuv, Kapri, Napuljski zaliv) i brojnih kulturno-istorijskih znamenitosti, Napulj posjecuje veliki broj turista. Od znamenitosti se isticu: Kastel Nuovo, Palaco Reale, Kastel del Ovo, brojne crkve, katedrale i arheoloski ostaci iz rimskog doba. Napuljski Univerzitet je osnovan 1224.g., zatim su ti brojni instituti, zooloska stanica sa poznatim akvarijem, Nacionalna biblioteka osnovana 1734.g. Nacionalni muzej, koji se ubraja u red najbogatijih svjetskih muzeja. Napulj je veoma razvijen ind. centar, a osnovnu privrednog razvoja cini robni promet koji se ostvaruje u velikoj i moderno opremljenoj napuljskoj luci.

Nedaleko od luke Rimini, na Monte Titanu (743m)nalazi se liliputanska Republika San Marino. Malu gorsku opstinu, koja se razvila uz stari samostan, vise puta je dopunjavalo stanovnistvo izbjeglo iz Riminija, tako da San Marino danas broji oko 23 000 st. Opstina se 1463.g. proglasava republikom ,a njenu formalnu samostalnost danas cuva sama Italija, kao mamac za turiste. Na planinskoj padini nalazi se grad San Marino , koji je el. zeljeznicom spojen sa Riminijem. Medu znamenitostima isticu se trg Pjaceta del Titano, spomenik Bartolomeu Borgezu, tvrdava Roka koja je pretvorena u muzej, trg Pjaca dela Liberta, staro zdanje Palaco del Governo u kojem stoluje vlada San Marina, Bazilika del Santo i dr.

Vatikan je vrlo stara papska drzava utemeljena jos u VIII v. Ona je u casu stvaranja nove jedinstvene italijanske drzave 1870g. izgubila svoju nezavisnost.Godine 1929. papa i italijanska vlada su potpisali ugovor kojim se obnavjla papska drzava. Italija je priznala svjetovnu vlast pape nad Petrovom crkvom i trgom, nad pa0pinim dvorcem , nad vatikanskim palatama imuzejima, zatim nad nekim crkvama i zgradama u Rimu i okolini. Od tada Vatikan je opet suverena drzava sa samostalnom vanjskom politikom i sa samostalnim sudstvom i upravom. Vatikanom upravlja guverner koji je podreden papi. Religiozni znacaj Vatikana kao svjetskog centra katolicanstva i njegovo veliko umjetnicko blago privlace svake godine milione turista. Vatikanska biblioteka sa 800 000 svezaka od cega je oko 50 000 rariteta, njegov arhiv sa 500 000 svezaka starih rukopisa, u kojima se nalaze podaci vazni za istoriju svih naroda, njegov dobro uraden astronomski opservatorij, privlace mnogobrojne strucjnake sa svih strana svijeta.