VREME SMRTI

 

Četvorotomnim romanom Vreme smrti Dobrica Ćosić se pridružuje piscima koji su za romansijersku temu uzeli Prvi svetski rat na tlu Srbije:Branislavu Nušiću ,Stevanu Jakovljeviću i Rastku Petroviću. Ćosićev stvaralački pristup Prvom svetskom ratu razlikuje se od svih prethodnih . Dokk su spomenuti pisci ovaj rat sagledali parcijalno, samo jednim delom , izvan sopstvenog stvaralačkog konteksta Ćosić ovaj rat i njegovo vreme sagledava u kontekstu individualne i nacionalne istorije od kraja 19. veka pa do Drugog svetskog rata.Time je roman Vreme smrti samo segment široke povesti poluvekovnog života Srbije. Posebnu draž predstavlja činjenica da su junaci ovog romana proistekli iz Korena a nastavljaju romansekni život u Vremenu zla i Deobama .Prikazano je delovanje diplomatije ,Skupštine ,Vlade, Genaral-štaba; pokreti vojski,bitke atmosfera fronta i bolnice.Ovaj plan je ispunjen i delovanjem velikog broja istorijskih ličnosti ,koje su spona između opšteg i pojedinačnog ,istorijskog i ljudskog. Ove ličnosti pojavljuju se u dvostrukom svetlu :kao ličnosti koje stvaraju istoriju i ostavljaju tragove u njoj , i kao ličnosti koje imaju individualna svojstva ,izražena u čisto intimnim trenucima njihovog istorijskog življenja i delovanja-vojvoda Mišić i Nadežda Petrović , na primer.

Roman je zahvatio dve kalendarske godine Prvog svetskog rata , ali je vremenski to nepuna godina od izbijanja rata do povlačenja preko Albanije.U njemu su na najbolji način aktivirane sve osnovne epske supstance:vreme, prostor, događaj i ličnosti.

Prostor je širok: cela Srbija je poprište ratnih zbivanja i nesrećnih sudbina, ali se, unošenjem dokumentarne građe,prostor proširuje na Evropu i njene glavne gradove,u kojima se javljaju odjeci golgote Srbije.Događaji su razvijeni i isprepleteni : osnovni događaj je rat, ali se on grana u bezbroj epizoda i situacija , koje zahvataju različite krajeve , gradove i sela , opšte i pojedinačno, narod,porodicu i pojedinca .

Ratni vihor je zahvatio ne samo narod nego i veliki broj pojedinaca, od onih koje je istorija upamtila do onih koji su potonuli u zaborav,ostavivši svoja stradanja i podvige istoriji naroda kome su pripadali.

 

Dokumentarna zasnovanost

 

Istorijskoj verodostojnosti prikazanih događaja i sudbina doprinosi obilje dokumentarne građe , koja se unosi ne kao ilustracija ,kao uzgredno sredstvo, nego sistematski , promišljeno , sa jasnom umetničkom intencijom.

Od nebelestričkih javljaju se pisma,zapisi, leci,proglasi, naredbe, depeše, čestitke, izjave novinski tekstovi. Najčešće se jedan oblik javlja u kontinuitetu, u manjim ili većim odlomcima-Ivanova pisma roditeljima, zapisi kralja Petra, proglas prestolonaslednika Aleksandra vojsci. Češći je slučaj da se isti oblik javlja u vidu kolaža -pisma zarobljenika ,ženska pisma zarobljenicima, novinski tekstovi. Najčešće se oblikuje kolaž različitih nebeletrističkih oblika-pisama, depeša, novinskih tekstova, zapisa.

Zapisi Neznanog Bolesnika javljaju se kontinuirano kroz deo treće knjige kao posebne celine između poglavlja. Epilog romana je kombinacija dokumentarnog materijala (28 dokumenata) i narativnih segmenata koji imaju kopulativnu funkciju.

Govor dokumenta nadomestio je piščevu obavezu da sve to prikaže narativnim sredstvima,što bi zahtevalo razgranavanje priče, usložnjavanje sižea, uvođenje i oblikovanje novih likova.

Priča se doživljava kao svedočenje, a piščevo oblikovanje priče kao nastojanje da se obezbede ralevantne činjenice.

 

Narod i pojedinac

 

Narod (Srbija) ima istaknuto mesto u romanu Vreme smrti .To je i razumljivo kada se ima u vidu piščeva intencija da napiše istorijski roman o stradanju i patnjama Srbije u Prvom svetskom ratu. Narod je oličen u masama vojnika koji ginu za odbranu zemlje , u ranjenicima koji umiru po bolnicama , u masi koja protestuje pred Skupštinom, u kolonama koje se povlače kroz popaljenu Srbiju.

Ali narod je skup pojedinaca , zbir pojedinačnih sudbina ; to nije kompaktna nego vrlo heterogena masa koju čine različiti karakteri , mentaliteti, htenja, želje, doživljaji, stradanja, patnje, radosti, sitna zadovoljstva, pakosti, niske strasti. Veliki broj pojedinaca koji se ne izdižu iznad mase, kao izrazite individualnosti, ali ipak,nekom svojom crtom karaktera,postupkom , rečju, -grade mozaik narodnog mentaliteta.

Vreme smrti ima veliki broj likova iz različitih društvenih slojeva , različitog obrazovanja mentaliteta, karaktera, vaspitanja životnih opredeljenja i ideala -od seljaka ,preko zanatlija i intelektualaca do političara i vojskovođa. Složenost ljudskog sveta ovoga romana utoliko je vaće što se ovde sreću istorijske i fiktivne ličnosti. Svi njegovi likovi su precizno i pažljivo vajani , dovoljno specifični i individualizovani tako da svaki pojedinac predstavlja svet za sebe: originalnost karaktera, psihologije, svesti i misli.Tako je predočena složena i bogata slika jednog naroda sa bogatim registrom naravi-polotičari(Pašić,vukašin Katić),vojskovođe(Živojin Mišić,Radomir Putnik)), vojnici(Bogdan Dragović,Gavrilo Stanković,Luka Bog,neznani Bolesnik), građani(Olga Katić, Nadežda Petrović), itd.