- Dru{tvena struktura

   Crna Gora ulazi u drugu polovinu 19. vijeka sa slo`enom dru{tvenom organizacijom.

   Crnogorska zajednica struktuirana je iz tri segmenat koji se prepli}u: pleme sa kolektivnom svojinom (komunice), crkva sa feudalnim vlasni{tvom (radna i naturalna renta) i izdvojen glavarski sloj.

   Izborom Danila Petrovi}a za kwaza, crkva je stavqena u podre|en polo`aj, koji se ogleda u ispoqavawu samo vjerskih aktivnosti.

   Gledaju}i istoriju Crne Gore, zajednica se razvijala pod uticajem turskog feudalizma, kao i  pod jakim uticajem istorijskog nasqe|a sredwovijekovne srpske dr`ave. Upravo zbog ovih faktora, Srpska pravoslavna crkva zauzima zna~ajno mjesto u `ivotu i razvoju podlov}enske zajednice. Tokom vijekova, ona je bila jedina organizovana snaga u strukturi crnogorskog dru{tva.

   Crnogorska mitropolija nije nikad priznavala akt o ukidawu Pe}ke patrijar{ije 1766. godine. Sve teze o navodnoj autokefalnoj crnogorskoj crkvi su nenau~ne tvorevine, koje poku{avaju da pokida istorijsko, etni~ko, nacionalno i vjersko jedinstvo srpskog naroda, kao i dr`ave Srbije i Crne Gore.  Crkva Crne Gore je vlasnik nepokretne i pokretne imovine koje se nalaze u svim nahijama. Ve}ina crkvene imovine nasqe|ena je od feudalne Zete, pa su se na toj imovini i daqe produ`avali feudalni odnosi.

   Drugi segment dru{tvene strukture su plemena. Krvna zajednica vi{e porodica je bratstvo, koje vode porijeklo od zajedni~kog pretka. Bratstvo ima zajedni~ku svojinu, kao i ekonomske interese.

   Vi{e bratstava ~ini pleme. Za razliku od porodice kojoj pripada privatni posjed, bratstva i plemena posjeduju zajedni~ku svojinu. Visoka svijest o kolektivnom vlasni{tvu bratstva i plemena osiguravala je nepovrjedivost doti~nih teritorija, a u slu~ajevima posezawa za zajedni~kim dobrima dolazilo je do sva|a, pohara, ubistava i krvne osvete, pa su ~esto vo|eni du`i ili kra}i ratovi izme|u plemena. Pripadati plemenu zna~ilo je biti nosilac prava i obaveza.

   Pleme ne poznaje pisano pravo, niti zakonodavnu vlast. Svi odnosi kolektiva i pojedinca regulisani su pravilima obi~ajnog prava, izgra|ivanog vjekovima u surovim uslovima `ivqewa.

   Narodno pravo (obi~ajno pravo), reguli{e brojne unutra{we odnose, ali ne ostavqa bez ure|ewa i odnose sa drugim dr`avama.

    Zakonik ob{~i crnogorski i brdski iz 1798, Zakonik Danila I iz 1855. i Op{ti imovinski zakoni  iz 1888. godine, predstavqaju uspje{ne kodifikacije ( stvarawe pisanih zakova) obi~ajnog prava.

      Tre}i segment crnogorske zajednice je glavarski sloj, proiza{ao iz politi~ke i ekonomske diferencijacije krajem 18. vijeka. To jo{ nije klasa u pravom zna~ewu. Svoju mo} u drugoj polovini vijeka vezuje za centralne i lokalne organe vlasti  (Senat i kapetanski sudovi), a ne za pleme.

   Na qestvici vlasti kwaz Danilo je apsolutni gospodar, a svi glavari wemu pot~iweni. Crna Gora je kwa`evska monarhija. Crnogorske prilike se ~esto upore|uju sa ostalim sredinama, {to samo vodi do pogre{nih zakqu~aka.

   Me|u glavarima, ugledno mjesto zauzimaju i sve{tenici, koje su stekli u oslobodila~koj borbi protiv Turske. Pored redovne vjerske du`nosti, mnogi su bili istaknuti serdari, senatori i trgovci.

    Glavar plemena (starje{ina) bio je na neki na~in upravqa~ te administrativno-geografske jedinice, sudija u miru i vo|a u ratu. Mnogi glavari nastavqaju da {tite stare odnose i plemenski separatizam, samovla{}e, uskogrudnost, protivqewe dr`avi itd.

   Glavarski sloj predstavqa negaciju plemena i postepeno nalazi op{ti i li~ni interes u stvarawu i ja~awu crnogorske dr`ave.