Ranije je bilo uobičajeno da se kultura i umjetnost Egipta izučavaju prije Mesopotamske, obzirom na ranije podatke, po kojima je egipatska kultura i umjetnost bila nešto starija. Medutim, novija istraživanja, i daju više podataka u korist primata mozopotamske kulture i umjetnosti. Ogroman značaj ove kulture i umjetnosti proizlazi, takode, i iz činjenice da ona traje bez prekida oko 3.000 godina i da je zahvaljujući svom geografskom položaju vršila kroz čitav taj dugi period uticaj na svoje savremenike, na kulture naroda Egipta, Elama, Kasita, Fenikije, Kanana, Hetita, naroda egejskog kulturnog kruga, Perzije, Medeje I Grčke. Kao što dolina Nila od vajkada pruža sve uslove za život ljudi, tako su i doline Eufrata i Tigrisa, u to isto vrijeme, pružale ljudima sve što im bilo potrebno za život.

Nil svake godine plavi široke površine zemlje, a kasnije, povlačeći se u svoje korito, ostavlja plodni nanos, koji omogućava ubiranje nekoliko žetvi godišnje. Za razliku od poplava Nila, koje svake godine u isto doba počinju i završavaju se, poplave Eufrata i Tigrisa nastupaju iznenadno i predstavljaju pravu opasnost za naseobine Ijudi, koje se nalaze u blizini ovih velikih rijeka. Ali jednako kao i Nil, rijeke Eufrata i Tigrisa takođe ostavljaju plodne nanose, što je od najstarilih vremena omogućavalo vrlo dobre uslove za razvitak poljoprivrede. Srednji i južni dio Međuriječja nema uopšte kamena, a i drvetom je veoma siromašan. Samo u sjevernom dijelu ima dobrih vrsta krečnjaka. Međutim, upravo srednji i južni dio Mesopotamije je pružao bolje uslove za život Ijudi, pa su i prve civilizaciie vezane za ovo područie. Karakteristika klime u Mesopotamiji su obilne kiše, koje padaju pola godine, i vrlo sušini mjeseci u drugoj polovini godine. Najstariji period kulture Mesopotamije ostavio je kod mjesta Obeid ostatke kulture mlađeg kamenog doba. Ova kultura je jedinstvena za čitavu zapadnu Aziju. Vrijeme u kome se ona razvija je V i lV milenijum prije n.e. Po svom lokalitetu ovaj period je poznat kao nobeidski. Čovjek zapadne Azije u ovo vrijeme ne poznaje metale, od materijala upotrebljava kamen i kost. On je još nepismen. Gradi tipične neolitske kolibe od šiblja i blata. Uz Eufrat i Tigris bilo je i trske kojim se, osim zemlje, ovaj čovjek služio prilikom gradnje svojih primitivnih koliba. Kao i u drugim neolitskim kulturama oyaj čoviek je religiozan. Najvrednije što je stvorio, to je keramika, koja je savršena, iako nije radena na grnčarskom točku, nego rukom.

Dekoracija na glinenom posuđu je geometrijska i stilizovana. Postavlja se pitanje otkuda je došla ova stilizovana dekoracija, koju vidimo u lV milenijumu u Međuriječju, već potpuno razvijenu. Otkuda ta savršena keramika kod koje ne vidimo razvitak od primitivnih početaka do njenog stuprija savršenstva. Postoje pretpostavke da je možda, neki afrički narod donio gotovu kulturu i urnjetnost na ovo tlo Zapadne Azije. Početkom lll milenijuma prije n.e. covjek Mesopotamije već poznaje bakar i piše klinastim pismom.
Nosilac ove nove kulture početkom istoriiskog perioda bio je narod Sumeraca. U ovom pe­riodu stvorene su prve države oko gradova Ura, Uruka, Nipura i La­gaga. Sumerci su narod srodan uralo-altajskim narodima. Oko 2.750. godine kralj Akada, Sargon, sernitskog poriiekla, pokorio je surner. ske graclove i osnovao ujedinjenu državu čijoj su kulturi i umjet­nosti pečat davali pokoreni Sumerci. Ovaj period traje od početka lll do početka ll milenijuma prije n. e. PoZetkom ll milenijuma u srednjem dijelu Međuriječja osnovana je nova država pod vođstvom Babilonjana. Po gradu Babilonu čitava južna Mesopotamija nazivana je BaBilonijom. Oko 2.000 godina prije n.e. vladar Hamurabi ujedinio je haldeiska plemena i zauzeo sumerske gradove. To staro babilonsko carstvo obuhvatilo je Eitavu Meso­,Dotamiju, a trajalo je od početka ll milenijuma do XVll vijeka prije .i.e., kada u Međuriječie upadaju kasitska plemena, pol-coravaju Ba­bilonjane, osnivaju svoju državu, koja traje sve do oko Xl vijeka prije n.e. Kasitska država je obuhvatala srednju i južnu Mesopota­miju, dok je na sjeveru istovremeno postoiala nezavisna asirska država. Asirci su narod srodan Haldeicima (Babilonjaiiima). Oni imaju svoju državu u sjevernorn dijelu Mesopotamije već oko XV viieka prije n.e. Stajali su pod direktnim uticajem razvijenije kulture Babilonaca. Oko Xl vijeka prije ri.e. Asirci, poznati kao ratnici i dobro organizovan narod, ruše kasitsku državu, zauzimaju područje Babi­lonskog carstva i čitavo Međuriječje potpada pod vlast Asirije. Glayni gradovi Asirije bili su Asur, Niniva, Nimrud i Korzabad. Koncem VI vijeka prije n.e. pokoreni Haldejci (Babilonjani) oslo. bodili su se vlasti Asiraca, čija je vlast u stalnim ratovima bila osla­bila i sarni su nametnuli svoju vlast čitavoi Mesopotamiji. Tako su Haldeici stvorili Novo babilonsko carstvo koje je bilo kratkoga vi­jeka i trajalo od konca Vll vijeka prije n.e. do 539. godine prije n.e., kada perziiski kralj Kir zauzima čitavu Mesopotamiju. Zbog svoga istaknutog geografskog poloiaja, koji je kroz vijekove uslovio stalno nacliranje raznili osvaiačkih plemena i naroda iz Azije prema Africi i obratno, svi gradovi nastali u pojedinim periodima istorije Meso­potamije bili su porugeni, napušteni, a kasnije su nestali pod nano­sinia pijeska. Poclručje Mesopotamije danas pripada državi lraku, arlieoločka iskopavanja nam pružaju sve nove i nove dokaze o ne­kadagnjoj visokoj kulturi koja je cvjetala u ovim gradovima. Pored pisanih spomenika iz raznih perioda istorije Mesopotamije, zatini diela grčkih istoričara i geografa, svakako naiviie podataka o kul­turi Mesopotamije su nam dala iskopavanja koja su preduzeta kra­jem proilog vijeka i traju do danas, iako nam ni izdaleka jog nisu otkrila sve ono gto je nestalo u ovina poruienim gradovima Meso­potamije. Kultura i civilizaciia Mesopotaniiie je dosegla naiviši nivo u gradovima Babilonije i Asirije.

Ovo su bili najstariji i naiuređeniji gradovi svog vremena. Društveno-ekonomski sisterm bio je robovlasnički. Robovi su dovođeni iz čestih ratnih pohoda, ili su stvarani od prezaduženih seljaka. Seljaci su bili najbrojniji stalež. Oni su bili lično slobodni, ili su bili vezani za zemlju seoskih opština. Država je bila organizovana kao tzv. istočnjačka despotija, na čelu koje je bio vladar neograničene vlasti, kome je bila podređena činovnička i voina oligarhija i sve­štenici. Uz niih, glavne snage društva činile su bogatije porodice, vlasnici zemlie i slobodni seljaci. Svi oni činili su privredno-dru­gtvenu osnovu države i društveno-ekonomskog poretka. Ovaj poredak, kome su pečat dali brojni robovi i formalno slobodni seliaci, omogućio je nastanak gradnji ogromnih dimenzija, kao i izgradnju velikih graclova u čitavom MedurijeZju. Kao i u Egiptu, u Mesopotamiji je težnia za kolosalnim gradevinama mogla da bude realizovana zahvaliujući samo radnoj snazi brojnih robova i seliaka. Ako hoćemo da definigemo osnovnu razliku između umietnosti Egip­ta i Mesopotamije, onda možemo reči da je Egipčanin naturalista, da umietnički odražava svijet oblika prirode, stilizujući ih, dok je Mesopotamac najčešće apstraktan.

Početak apstraktne stilizacije u Mesopotamiji seže u predistorijski obeidski period u kome je geometriiska dekoracija nastala pod uticajem prirodnih formi iz životiniskog i biljnog carstva, koje su slobodno tretirane i često gubile neposrednu vezu sa svojim prirodnim uzorima. Egipćanin je miran obrađivač polja, on je u najužoj vezi sa prirodom koja ga okružuje. Nil mu pruža sve što mu je potrebno za život, on je opti­mista, čto se i odražava u njegovom vierovanju u besmrtnost duše. U životu on razviia ljubay prema prirodi, on reprodukuje forme iz prirode.

Apstrakcija mu je strana. Razlike izmedu naturalistički shvaćene egipatske stilizaciie i apstraktne stilizaciie Mesopotarnaca mogu se vidjeti i u njihovim pismima. Hijeroglifsko pismo Egipćana zadržava oblike iz prirode, clok klinasto Mesopotarnsko pismo, iako je nastalo pod uticajern prirodnih formi, potpuno je napustilo vezu sa svojim uzorima, ono je postalo sistern apstmaktnih znakova, koji su zbog toga mogli da budu usvojeni i od drugih naroda u starom vijeku. Mesopotamci su prvi pronašli način kako se mijenja prirodni oblik životinjske figure i svodi na čistu geometriju. Kasnije će od njih ovu vještinu baštiniti Perzijanci, Skiti, Turci, Germani, Vizantijci. Ovaj će način ući i u dekoraciju Romanike. U arhitekturi, Mesopotamija je dala čoviečanstvu svoi najveći doprinos pronalaskom konstrukcije luka, svoda i kupole. Upravo zbog toga čto je na području nekadašnje surnerske i babilonske države jeclini gradevinski materijal bila zemlia, od ltoji su se pravili čer­pić i opeka, Mesopotamija je niorala da pronađe konstrukciie koje ornogučavaju premog6vanje raspona sa tim malim elementima od zemIje. Ove konstrukcije Mesopotamija je na svojoi teritoriji usa­vršila i dala im u vlastitoi arliitekturi vocleče mjesto.

Ona ili je ta­kođe raširila u svom susiedstvu, preclaju6 ih na istoku Perzijancima, a na zapadv narodima Male Azije. lz Male Azije su po syoj prilici konstrukcije luka, svoda i kupole zajedno sa Etruščanima dogle u Evropu. Na Apeninskom poluotoku, prvi put sa etruščanskom arhi­tekturom u Evropi poiavljuie se arhitektura u kojoj ove konstruk. cije dominiraju i stvaraju nova prostorna rješenia.

Arbitektura je u Mesopotamiji, bez obzira na razne epohe i države koje su se u Međuriječiv smjenjivale, zadržala zajedničke crte. Po­red upotrebe luka, svoda i kupole, ovoi arhitekturi su poseban pe­čat davali utvrđeni gradovi na obalama Eufrata i Tigrisa, koji prvi put u istoriji ljudskog dru9tva određuju jedan smiilien odbrambeni sistem, sastavljen od močnih bedema i kula. Arapi su preuieli način izgradnje utvrdenja od Mesopotamaca i ovaj način predali Vizan 0­tiicima. Da bi se obezbijedili od naglih poplava, gradovi su bili podignuti na visoke zemljane terase cije je jezgro bilo od nabijene ilo­vače a vaniska obloga od kamena čerpiča ili opeke. Ove terase bile su visoke 10-15 m, a prilazilo im se rampama i dugim stepeništi­ma. Unutar utvrđenog grada bila je smještena kraljevska palata iz­vedena na principu unutaršnjih dvorišta, asimetrije i organskog ­širenja. Ova palata će kasnije imati uticaja i na egejsku arhitekturu Krita. U sastavu palate bio je i hram u vidu visoke stepenaste gra­đevine, na čijem vrhu je bila kapela za osmatranje zvijezda. Druge sakralne arhitekture, izuzev hramova, Mesopotamija nije poznavala. U njoj je arhitektura vojnih utvrđenja i arhitektura kraljevskih pa­lata bila i specifičnost i njen najviii domet. lzgradnja uređaja za nayodniavanie i odbranu od poplava davala je čitavom druitveno-ekonomskoni i državnom sistemu posebnu oznaku. Itak i unutar utvrđenog grada bilo je diielova koji su na­vodnjavani sistemom kanala pokrivenih bačvastim i šiljastim svo­dovima. U arhitekturi Mesopotamije stup je bio poznat, ali je ova konstruk­Jja rijetko primjenjivana.

Debeli zidovi i svodovi bili su glavne konstrukcije u ovoi arhitekturi. Zbog klime kojoj posebnu crtv daju iisoke temperature koje traju preko čitave godine, bilo je potrebno da se stvori arhitektura koja će obezbijediti sienovite i hladne pro­storije, u kojima će se čovjek moći skriti od užarenih sunčevih zraka. Zbog toga je ova arhitektura postala arhitektura zatvorenih volumena, bez prozora, pri čemu svietlo u prostoriju ulazi samo kroz otvor vrata. To je uzrok što građevine Mesopotamije spolja izgle­claju veoma jednolizno, pa je problem oživiia.vanja njihovih fasada bio poseban zadatak. Rješenje je nađeno gradnjom nazupčanih zavr­šnih vijenaca na xidovima, stepenastim uvlačenjem zidova i oblaganjem površina fasada bojenim opekama ukrašenim slikama ornamentima i figurama. Ovim je Mesopotamija u arhitekturu svo­jih fasada unijela slikarski tretman, sa efektima bojene dekoracije, za razliku od zapadnjačkog grčko-rimskog tretiranja fasada, dubo­kom plastikom i igmom svjetla i sjene. Religija je odgovarala stanju društvene hijerarhije. Kao bogove po­štovali su sunce, mjesec i pet planeta, a postojali su i lokalni bo­govi, koji su odgovarali lokalnoj hijerarhiji. Svojim božanstvima pridavali su ljudske osobine clobrote, zla, okrutnosti itcl. Postoialo je i neko vierovanie u zagrobni livot, ali polam vječnosti nije imao nikakvog značaja u njihovoj religiii. Zbog toga Mesopotamija nema nadgrobni monument. Nema sumnje da je do ovoga došlo zbog stalnih ratova i provala u Međuriječju, što nije omoguđavalo ni stva­ranje pojma vječnosti, ni izgradnju velikih nadgrobnih spomenika. Prema podacima sa kojima nauka za sada raspolaže, pismenost u Mesopotamiji pojavliuje se po prilici u isto vrijeme kada i u Egiptu. Klinasto pismo u Mesopotamiji razvilo se iz prvobitnog slikovnog pisma, u kome je riječ bila označena crtežom. U daliem razvitku, crteže su zamijenili upročeni znakovi, koji su izgtibili vidliivu vezu sa svojim uzorima. Klinastim pismom se pisalo na glinenim plo­čicama štapićem, clok je glina još mekana. Pojedini zna­kovi označayaju slova, drugi slogove, a neki riječi. U starom vijeku klinasto pismo je bilo usvojeno kao međunarodno, a možemo ga podiieliti na tri vrste: 1. Mesopotamsko, kojim su pisali Sumerci, 'emitski Akadijci, Haldeici (Babiloniani), Asirci, Hetiti i stari Jer­ieni u državi Urartu; 2. Elamsko, koje se upotrebliavalo u državi "'lam; 3. Perzijsko, koje su adaptirali Perzijanci. Putokaz za čitanje klinastog pisma clao je Nijemac Grotefend 1850. god., a konačno je tekstove klinastog pisma odgonetnuo engleski asirolog Rawlinson 1894. god. Od pisanih spomenika za nauku je najznačajniia biblioteka u Ninivi, koja je pripadala kralju Asurbani­palu, a koja je iskopana 1854. godine. Značaj religiie osietio se posebno u razvitku astrologije iz koje se -,Izvila astronomija.

Sveštenici su posmatrali kretanje zviiezda, te n1i razvili matematiku. Oni su prvi podiielili godinu na 12 mjeseci, dan i noč po 12 sati, sat na 60 minuta i krug na 360 stepeni. Osim iskopina i spomenika pisanih klinastini pismom, gr&i istoričari, Herodot, Ksenofon, Diodor i Strabon, ostavili su niz podataka o Mesopotamiji iz doba Novog babilonskog carstva.