BANJALUCKI JEVREJI

Krajem XV vijeka, Jevreji Sefardi su protjerani iz Španije. Jedna od zemalja u kojoj su se potom nastanili, bila je Turska, odnosno Bosna i Hercegovina.
Već u XVI vijeku, Jevreji su došli u Sarajevo. Pretpostavlja se da su se ubrzo potom našli i u Banjaluci, koja je tada bila centar sandžaka, a potom i pašaluka. O prva dva vijeka boravka Jevreja u Banjaluci, gotovo da nema podataka. Krajem turske okupacije, a posebno dolaskom novih okupatora, povećava im se broj, tako da ih je već druge godine austrougarske okupacije (1879), bilo 187. Isprva, to su u glavnom bili Sefardi, ali se vremenom povećava i broj Aškenaza.
Već pred kraj turske vladavine, u Banjaluci je osnovana jevrejska opština, a prethodno je otvorena i jevrejska osnovna škola. Prvu sinagogu izgradili su Sefardi, a bila je u blizini mjesta kasnije izgrađene Realke. Ovaj vjerski objekat oštećen je 1878. godine, u ustanku muslimanskog stanovništva; pa su Sefardi izgradili novi, nedaleko od prethodnog. 1936. godine, hram je obnovljen i proširen. U II svjetskom ratu, sinagoga je oštećena, a nedugo zatim i porušena.
Aškenazi su svoju sinagogu izgradili oko 1900. godine, na mjestu današnje kuće Crvenog krsta. Ovaj judaistički hram nije oštećen u ratu, ali više nije postojao kao takav. Do zemljotresa, poslije kog je porušen, u njemu je poslovalo preduzeće "Univerzal".

Jevrejsko groblje, koje se i nakon II svjetskog rata nalazilo unutar groblja u Boriku, porušeno je sedamdesetih godina, radi izgradnje teniskih terena. Trebalo je da se groblje premjesti, ali od njega je ostao samo piramidalni spomenik sa natpisom:
"Ovdje su sahranjeni eshumirani posmrtni ostaci sa starog jevrejskog groblja u Boriku. Ovaj spomenik podsjeća na banjalučku jevrejsku zajednicu kao i na mnogobrojne Jevreje, građane Banjaluke, koji su izgubili život kao žrtve fašističkog okupatora i njihovih pomagača od 1941 - 1945. godine."

Jevreji su u mnogome doprinijeli društvenom i kultunom životu Banjaluke. Banjaluci su dali mnogo pametnih i obrazovanih ljudi - profesora, ljekara, apotekara, bankara, sudija... U svemu što su radili, bili su prvi. Tako su otvarali trgovine kakve Banjaluka do tada nije imala. Takođe, bili su poznati po građenju velikih kuća i palata, do tada neviđenih u našem gradu. S Banjalučanima su uvijek bili u dobrim odnosima i u Banjaluci su bili domaćini, iako se nikada nisu odrekli svoje tradicije, običaja i identiteta.
U II svjetskom ratu, Jevreji su proganjani, maltretirani i mučeni, pa ih je, od oko 500, koliko je bilo prije rata, u samom gradu ostalo tek nekoliko. Nakon rata, mnogi od njih su se vratili, ali njihov položaj i uticaj više nije bio isti. Broj Jevreja u Banjaluci vremenom je opao, pa ih danas ovdje živi veoma malo.

© Maja Tomaševic