Antički Pariz
Iako je područje Pariza bilo naseljeno u 4. milenijumu stare ere, prvo poznato naselje potiče iz 250. godine stare ere, a osnovano je od strane keltskog plemena Pariza. Zemljište Pariza je bilo plodno i zauzimalo je strateški položaj za riječnu trgovinu i saobraćaj. Područje dolazi pod rimsku vlast 52. godine prije Hrista. Novo rimsko naselje nazvano je Lutecija (Lutetia). Pod rimskom vlašću grad i njegovi stanovnici su romanizovani i brzo su se razvijali. Grad je primio hrišćanstvo u trećem vijeku nove ere. Grad 212. godine dobija ime Pariz, ali je za vrijeme trećeg i četvrtog vijeka bio uništen zbog rata i pobune građana. Rimska vlast nad sjevernom Galijom završena je u 5. vjeku. 451. godine regiju je napao Atila bič božiji, ostvarujući time strah Parižana od napada varvara. Pariz su spasile samo njegove odbrambene zidine.
Rani srednji vijek
Spas Pariza od Atile i njegovih Huna je bio samo varljiv predah: 464 Šilderik I Frank osvaja Pariz, a njegov sin Klovis I ga 506 proglašava glavnim gradom svoje države. Dotada je Pariz bio tipičan srednjevjekovni grad drvenih kuća pomiješanih sa rimskim ostacima. 585 je pretrpio strahovitu štetu u požaru. Međutim, grad je polako napredovao i širio se preko granica zidina.
Dinastija Merovinga izumire 751. godine, a nasljeđuje je dinastija Karolinga. Pipin Mali je proglašen kraljem Franaka 751., a nasljeđuje ga njegov sin Karlo Veliki. Po osnivanju svog Svetog rimskog carstva, on svojom prijestolnicom imenuje Aachen u Njemačkoj. Tim Pariz postaje laka meta za napadače, a to su uveliko iskorištavali Vikinzi, koji su prodirali uzvodno uz Senu. Nemogućnost nove dinastije da zaštiti Pariz od mnogobrojnih opsjedanja i pljačkanja rezultirala je jačanjem moći grofova Pariza.
885 Vikinzi još jednom opsjedaju Pariz, a njegovi stanovnici traže pomoć od Roberta Snažnog, grofa od Anžua, i od njegovog sina Oda, grofa od Pariza. Odo će odbraniti Pariz od desetomjesečne opsade Vikinga, zbog čega ga proglašavaju vladarom uz Šarla Idiota. Nećak njegovog sina, Hugo Kapet, izabran je za kralja Frankije (tj. Francuske) 987. godine. Pariz opet postaje glavnim gradom Francuske, a njom vlada nova dinastija - Kapeti.
Dinastija Kapeta
Francuski vladari su kontrolisali Pariz i okolinu Pariza poznatiju kao Ile de France, ali su vijekovima proširili teritoriju i moć. Pariz postaje glavni grad,centar obrazovanja i sveštenstva. Na početku 12. vijeka grad se počeo naglo širiti. Katedrala Notrdame koja je izgrađena 1163. godine postaje centar vlade i duhovnog života. Lijeva obala Sene je bila centar obrazovanja dok je desna bila centar ekonomije. Savez trgovaca poznatiji kao Hanse parisienne, je uspostavljen i veoma brzo je postao veoma moćna sila u gradskim aferama.
Za vrijeme vladavine Filipa Avgusta koji je krunisan 1180. godine, veliki broj važnih građevina je završeno. Napravio je novi gradski zid i započeo graditi Luvr, takođe je popločao glavne ulice i napravio pokrivenu pijacu Les halles.
Njegov unuk Luj IX je započeo graditi Sainte-Chapelle,završio je Notrdam katedralu kao i baziliku svetog Denisa. Bazilika je bila jedna od najljepših gotičkih građevina ikada sagrađenih i napravljena je za njegove najvrijednije stvari – navodnu krunu od trnja kupljenu od osiromašenog vizantijskog carstva.
Dinastija Valoa (Valois)
Loza Kapeta je izumrla 1328. godine, a pritom nije ostavila muškog nasljednika. Edvard III od Engleske je polagao pravo na francusko prijestolje zbog svog porijekla sa majčine strane (njegov djed je bio Filip IV od Francuske). Njegov zahtjev je odbijen od strane francuskih barona, koji su podržavali protivničkog nasljednika (Filipa VI Valoa). Počeo je Stogodišnji rat, a uskoro se pojavila i Crna smrt - kuga.
Istorija Pariza 14. vijeka je tako označena epidemijama kuge, političkog nasilja i narodnih pobuna. U januaru 1357 Etjen Marsel, pariški provost, poveo je pobunu trgovaca u nastojanju da otme vlast od kralja i dobije privilegije za grad i generalnu skupštinu. Iako je kralj isprva pristao na ustupke, 1358 u grad ulaze kraljevske trupe i guše pobunu, ubijajući Marsela i njegove saradnike.
Poslije pobune, Šarl V je poduzeo mjere za odbranu grada od vanjskih napada gradnjom novog zida. Zloglasna tvrđava Bastilja je sagrađena kako bi se kontroliralo nemirno stanovništvo. Nova pobuna je izbila 1382. za vlasti Šala VI zbog pretjeranih poreza, ali je brzo ugušena. Grad je kažnjen oduzimanjem svojih izvornih prava.
Građanski rat je izbio u Francuskoj poslije ubistva Luja Valoa, vojvode od Orleana, što je izvršeno po naredbi Jovana Hrabrog od Burgundije. U novonastalom haosu, Englezi su iskoristili priliku i zauzeli Pariz 1420. godine. 1422. engleski kralj Henri V umire nedaleko od gradskih zidina. Šarl VII pokušava vratiti grad pod francusku vlast 1429., ali mu to ne uspijev, uprkos pomoći koju mu je pružila Jovana Orleanska. Sljedeće godine Henri VI se proglašava za francuskog kralja u katedrali Notr Dam. Francuska upornost se ipak isplatila pošto je 1437. Šarl napokon uspio preuzeti grad nakon mnogo propalih opsada. Poslije preuzimanja grada, monarsi iz dinastije Valoa i francusko plemstvo su pokušali nametnuti svoj autoritet građanima izgradnjom brojnih crkvenih i manastirskih zdanja, ali i svjetovnih zgrada i spomenika. Ne mogavši se prilagoditi brzom razvitku grada, posljednji kraljevi dinastije Valo su napuštali grad i birali ljetnjikovce i dvorce u okolini Pariza i dolini Loare kao svoje rezidencije. U narednom vijeku, stanovništvo grada se utrostručilo. Fransoa I je vjerovatno imao najveći uticaj od svih kraljeva Valoa, transformišući Luvr i stvarajući od njega impozantan dvor na kojem su obitavale velike ličnosti poput Leonarda da Vinčija i Benvenuta Čelinija.
Pariz, međutim, nije bio spašen od religijskog nasilja koje je haralo diljem zemlje, pošto je protestantski pokret imao sve više pripadnika, a reakcija katoličke crkve je bila nasilna. Pariz je bio pretežno katolički grad, što dokazuje činjenica da je u njemu Ignacio Lojola osnovao isusovački red, ali je velik dio populacije bio protestantski, što je izazivalo česte krvave obračune među suparničkim religijama.
Problemi prelaze u prvi plan kad je 23. avgusta 1572. (na dan sv. Bartolomeja) izvršen masakar protestanata, u kojem je katolička rulja pobila više od 3000 protestanata na podstrijek kralja Šarla IX. Njegov nasljednik, Anri III, pokušao je naći mirno rješenje sukoba, no bio je protjeran od strane stanovništva u maju 1588. Sljedeće godine je ubijen od strane dominikanskog fratra, označivši tako kraj loze Valoa.
Dinastija Burbona
Francuski kralj Henri III je proglasio Henrija Navarskog za svog nasljednika. Novi kralj, Henri IV, prešao je na katoličanstvo 1594. godine deklaracijom “Paris is well worth a mass” ubjeđujući parižane da ga prihvate za kralja. Za razliku od kraljeva iz dinastije Valoa, Henri IV je Pariz učinio svojom glavnom rezidencijom i završio većinu javnih radova u gradu, uključujući Louvre, takođe je završio Pont Neuf, Place des Vosges, Place Dauphine i Saint Louis bolnicu. Henri IV se susreo sa problemom vjerskih fanatika sa obe strane, posebno poslije potpisivanja nantskog edikta koji je zagovarao toleranciju prema protestantima. Polije 23 neuspjela atntata, postao je žrtva katoličkih fanatika 14. maja 1610. godine.
Luj XIII je krunisan sa samo 8 godina, ali državom je upravljala njegova majka. Luj je preuzeovlast kad je postao punoljetan, sa 15 godina, stvarnu vlast je imao brilijantni, ali nemilosrdni krdinal Rišelje, koji je znatno uvećao kraljevu moć. Za vrijeme vladavine Luja došlo je do promijene u izgledu Pariza, njegova majka je započela izgradnju Palais du Luxemburg, dok je kardinal Rišelje sagradio nekoliko barkonih crkava kao dio odluke katoličke reformacije.
Luj umire 1643. godine ostavljajući tron svom petogodišnjem sinu Luju XIV. Mladi kralj i njegova porodica su bili promorani da napuste grad 1648. zbog pobune,poznatije kao Fronde. Postojala su dva razloga pobune: buržoazija je bila protiv kraljeve samovolje i visokih poreza, a visoko plemstvo je zahtijevalo da im se vrati politička vlast moć koju su izgubili za vrijeme kardinala Rišeljea. Vladavina pobunjenika se pokazala kao još gora tako da se kralj 1720. godine vratio kao heroj.
Kraljevina je doživjela veliki napredak za vrijeme Luja XIV, kralja Sunca. Njegov ministar finansija Jean-Baptiste- Colbert je završio projekte objekata koji su činili “novi Rim” za kralja Sunca. Do tog vremena grad je naglo porastao, imao je oko 500.000 stanovnika i 25.000 kuća, do sredine 17. vijeka.
Njegov praunuk Luj XV postao je kralj kada je imao pet godina, regent mu je bio Filip Orleanski. Filip je brzo stekao reputaciju korumpiranog i razvratnog čovjeka. Njegova umješanost u finansijske skandale 1720. ga je diskreditovala, dopuštajući Luju XV da dvor vrati u Versaj.
Za vrijeme druge polovine 18. vijek, Pariz je postao intelektualni i kulturni centar zapadnog svijeta. Postao je centar prosvetiteljstva sa salonima koji postaju centri novog razmišljanja. Ovo je podržano od stvrane države, sa Madam de Pompadour koja je podržala gradske intelektualce i ohrabrila kralja da izgradi nove monumentalne građevine.
Za vrijeme Luja XVI Pariz je dotigao novi prestiž kao centar umjetnosti, nauke i filozofije. Ali francuska država je bila pred bankrotom, ogromna finanskijska sredstva potrošena su u sedmogodišnjem ratu, kao i francuskoj intervenciji u američkom ratu za nezavisnost. Novi zid je napravljen oko Pariza između 1784. do 1791. godine da bi se stvorila carinska granica u svrhu oporezivanja. Katastrofalne žetve te godine su u prvi plan stavile probleme pošto su smrt i glad harale francuskom,a u Parizu su dizani mnogobrojni ustanci zbog hrane.
Francuska revolucija
Francuska buržoaska revolucija je izbila 13 jula 1789 kada je nepoznati advokat Kamilj Demulin skočio na kafanski sto, protestujući zbog smjene jedinog poštenog čovjeka u vladi, Neckera, ministra Luja XVI. Svoj govor je završio riječima: „NA ORUŽJE!“
Sljedećeg dana rulja je opljačkala arsenal oružja i zauzela Bastilju, simbol apsolutističkog režima francuskih kraljeva. Ovo je prvi čin revolucije.
Revolucionari su uskoro napali Versaj, i nisu odustali dok kralj nije obećao da će se vratiti u Pariz, gdje bi bio u nekoj vrsti kućnog pritvora.
Druge evrospke sile su krenule na Pariz, kako bi spriječile revoluciju u svom okruženju. Zatraženo je smaknuće kralja. Zahtjev nije ispunjen. Stoga su Danton, Marat i Robespierre preuzeli vlast i organizovali parišku komunu. 22 septembra 1792 je proglašena Prva Republika. Luj XVI i Marija Antoaneta su giljotinirani na Trgu sloge (Place de la Concorde). Poražena je nadolazeća pruska vojska.
Revolucija je ostala bez vanjskih neprijatelja, ali zahtijevala je još žrtava. Zato su se revolucionari okrenuli prema unutra, odstranjujući sve one koje nisu smatrali dovoljno revolucionarnima, pa i Dantona i Demulina. U samo 6 sedmica 1794 ubijeno je preko 1300 ljudi. Strahovlada revolucionara je konačno zamijenjena umjerenijom grupom. Robespjer je pogubljen 1794, što je pokazalo kraj krvoločne vladavine revolucije. Vlast je preuzeo Direktorij, a kasnije Napoleon Bonaparta, koji se proglasio carem. Započinju nova francuska osvajanja, a završena su tek 1814., kada su Rusi osvojili Pariz – prvi put u 400 godina da je glavni grad pao u tuđe ruke.
Revolucije 19. vijeka
Iako se nakratko vratio na vlast, Napoleon je zamijenjen vladarima dinastije Burbonaca. Ovi su, zaboravivši prošla iskustva svojih predaka, pokušali da uvedu autoritativan režim, u čemu nisu uspjeli.
Uskoro je u Parizu maha uzela industrijska revolucija, koja je u grad dovela brojne radnike. Grad je u prvoj polovini 19. vijeka dostigao broj od 900000 ljudi, što ga je činilo trećim gradom u svijetu po veličini. Ovaj brzi razvoj grada je obilježen gradnjom Trijumfalne kapije. Većina stanovništva je ipak živjela u užasnim uslovima, u slamovima u kojima su harale bolesti poput kolere.
Nezadovoljno građanstvo se napokon pobunilo 22 februara 1848 godine kad je vojska pucala na demonstratore. Proglašena je Druga Republika . Održani su izbori, no na vlast su došli konzervativci neraspoloženi za promjene. Nove demonstracije su bile brutalno ugušene. Održani su novi izbori 1848., a na vlast je došao Luj-Napoleon Bonaparta. Položaj predsjednika mu nije bio dovoljan; u državnom prevratu preuzima vlast i proglašava se carem Napoleonom III. Pod njegovom vlašću Pariz je modernizovan, a baron Haussman je razrušio velik dio starog grada kako bi stvorio široke bulevare i kružne tokove kroz cijeli Pariz.
Opsada Pariza i komuna
Napoleonova vladavine je naglo prekinuta kada je objavio rat Prusiji,samo da bi bio poražen i zarobljen kod Sedana. Abdicirao je 4. septembra, a treća republika je objavljena istog dana u Parizu. 19. septembra pruska vojska je stigla do Pariza i opsjela grad. Veliki gradski spomenici su pretvoreni u vojne svrhe, pošto je Lion postao fabrika oružija, Gare d' Orleans ljevaonica topova.
Priz je izdržao četiri mjeseca, a tada je glad postala neizdrživa, pošto su stanovnici pojeli sve životinje u zološkom vrtu i ulične pse, mačke i pacove. Jelovnici sa jelima spremljenim od ovih životinja su postali svakodnevnicom pariških restorana. Grad se predao 28. januara 1871. godine pod srammnim uslovima, toliko sramnim da su vladu Adolfa Thiera koja je potpisala smatrali izdajicama.
Ustanak je izbio 18. marta i vladina vojska je istjerana in Montmartra. Vlada se prestrojila u Versaju, dok je 26. marta u Parizu proglašena Pariška komuna, minijaturna socijalistička republika. Žestoke borbe su izbile nekoliko dana poslije pošto su vladine snage preuzele grad, četvrt po četvrt. Prestale su 28. maja, kada je otprilike 5000 ljudi umrlo na obje strane. U nastranom nasilju 10000 komunista je steljano, 40000 uhapšeno i 5000 deportovano.
Zlatno doba Pariza
Iako je treća republika bila javno diskreditovana zbog nestabilnosti i korupcije, uspjela je postići zlatno doba za Pariz. Grad je dobio mnogobrojne prepoznatljive spomenike i janve građevine, najznačajnijaod njih je Ajfelov toranj, sagrađen za Svetsku izlođžbu 1889. godine. Pošto je poznat kao centar umjetnosti, pošto su impresionisti uzimali svoje inspriacije iz novog izglea Pariza. Istovremeno je Pariz postigao manje omiljenu reputaciju kao "prestonica grijeha Evrope" zbog stotina javnih kuća i kabarea poput Moulin Rouge-a. Grad je takođe dobio metro 1900. godine.
Pariz za vrijeme rata
Kao i drugi francuski gradovi,Pariz je dočekao Prvi svjetski rat kao proliku da se osveti za poraz 1870. godine. Za oko jedan mjesec, grad je bio pun izbjeglica sa Njemcima na oko 20 kilometara od grada. Vlada je evakuisala Bordeux u slučaju da Pariz opet padne u ruke neprijatelja.
Grad je bio spašen zahvaljujući očajnim naporima francuskih vojnika, ali i nemogućnošću Njemaca da obiju napade na drugim frontovima. U najpoznatijoj bitci na Marni pariškim taksistim je naređeno da prevoze vojnike na prvu liniju. Na taj način je Njemci su potusnuti na 100 kilometara od grada.
Naredne četiri godine frontovi su manje,više ostali nepromijenjeni, ali je Pariz često bombardovan i gađan dalekometnim topovima “Velika Berta’’. Rat je konačno završen 11. novembra 1918. godine potpisivanjem mirovnog sporazuma u Campiegne, sjeveroistočno od Pariza.
Francuski političari su bili glavni razlog nespremnosti za Drugi svjetski rat. Neki katolički desničari su bili neprijateljski nastrojeni prema demokratiji. Socijalisti i Komunisti su podržavali fašistički režim. Kada je Hitler 10. maja 1940. okupirao Francusku,trebalo je još samo mjesec dana da uđe u Pariz. Pariz nije pruđao skoro nikakav otpor 14. juna. Skoro pola stanovnika je napustilo grad,oko 1,6 miliona. Hitler je 23. juna lično došao da ispita poslednja osvajanja. Na jednojpoznatoj fotografiji može se vidjeti kako Hitler pleše pobjedonosni ples pored Ajfelovog tornja(što je bio dio savezničke propagande).
U naredne četiri godine Francuska se suočila sa brutalnom okupacijom. Na površini stvari su se nastavile odvijati svojim tokom, Grad svjetlosti je bio veoma popularan za njemačke vojnike i omiljena destinacija za one koji su imali slobodno vrijeme. Neki stanovnici su blagonaklono dočekali dolazak okupatora i prihvatili njihovu prisutnost i biznis. Većina je pokušavala da ignoriše oko što se dešavalo i iskorištavala mogućnosti za zarade. Neki su se bunili, ali su bili u opasnosti a budu mučeni ili uhapšeni od strane gestapa.
Progon Židova u Parizu je počeo 48 sati poslije pada grada, kada se od njih zahtijevalo da se registruju u policiji. Policija je počela deportaciju Židova, a na svom putu do Aušvica su zadržavani u koncentracionom logoru u Drancyu. Oko 70000 ljudi je prošlo kroz ovaj koncentracioni logor. 1944 saveznici se iskrcavaju u Normandiji, a snage otpora pod vođstvom Šarla De Gola oslobađaju grad. De Gol uspostavlja privremenu vladu koja traje do 1946.
Moderni Pariz
Poslije ponovnog uspostavljanja civilne vlasti i proglašenjem Četvrte Republike 1946, Pariz se brzo oporavio zahvaljujući minimalnim oštećenjima koja je pretrpio u toku rata. No kao i ostatak Francuske, bio je zatečen u krvavim ali neuspjelim ratovima protiv nacionalističkih gerilaca u francuskoj Indokini i Alžiru u 50. i 60. godinama 20. vijeka. Za vrijeme alžirskog rata za nezavisnost, zastupnici oslobodilačke ideje su detonirali bombe u Parizu. Zategnuti odnosi doveli su do najveće zloupotrebe u poslijeratnoj istoriji Pariza, kad je francuska policija, reagujući na neosnovane izvještaje da su nacionalisti ubili policajce, ubila oko 300 demonstratora koji su zastupali oslobodilačku ideju.Ovom događaju, koji se desio 17 avgusta 1961., sve do nedavno nije posvećivana prevelika pažnja.
Alžir je dobio nezavisnost 1962 i velik broj francuskih kolonista i profrancuski orijeantisanih Alžiraca doselio se u Pariz, kao i u ostatak francuske. Za njihove potrebe francuska vlada je sagradila mnoštvo predgrađa, koja su danas ozloglašena zbog kriminala, rasne netrpeljivosti i diskriminacije, a nedavno su bila poprišta nasilnih demonstracija crnačkog i manjinskog stanovništva koje živi u njima.
Kombinacija rastućih društvenih nemira i De Golovog autoritativnog stila vladanja se pokazala eksplozivnom. U maju 1968. se digla pobuna vođena od strane francuskih studenata i fabričkih radnika, koja je prerasla u sukob policije i demonstranata i koja je za rezultat imala smjenu De Gola i uvođenje boljih i liberalnijih društvenih prilika. Mnoge vođe ovih demonstracija su kasnije imale bitnu ulogu u vladi, a te demonstracije podsjećaju na ove nedavne, čiji se efekt još osjeća u Parizu.
De Golovi nasljednici donose Parizu radikalne fizičke promjene, kao što je Centre Pompidou i naučni muzej u La Villette. Razrušena je i stara tržnica u Les Halles-u, a zamijenjena je ružnim podzemnim tržnim centrom, a izgrađen je i 209 m visoki Monparnaski toranj (Tour Montparnasse), što je izazvalo strah da će Pariz preplaviti neboderi u američkom stilu, no to je spriječeno.
Dolazak Fransoa Miteranda na vlast 1981 je donio nove velike promjene u izgledu i politici Pariza. Socijalistički nastrojeni Miterand se često sukobljavao sa moćnim Žakom Širakom, gradonačelnikom Pariza od 1977, koji je bio i prvi gradonačelnik od vremena Pariške komune. Miterand je izveo brojne grandiozne projekte kako bi dao svoj pečat gradu- Luvr je prerađen i dobio je svoju spektakularnu staklenu piramidu, a novi futuristički kvart je sagrađen izvan granica grada. Opera Bastille i Narodna biblioteka Francuske nisu bile toliko uspješne, pošto su imale finansijskih i tehničkih problema.
Širak je je takođe imao problema, no bio je dovoljno srećan da ovi ne iziđu u javnost do njegovih izbora 1995. Uskoro je pominjan u brojnim skandaloznim slučajima korupcije, a mnogo tih slučajeva potiče iz njegovih dana na mjestu gradonačelnika. Navodno je davao političke i poslovne usluge rođacima i članovima partije. Uticajni članovi njegove partije su osuđeni za takve prijestupe. Širak je uspješno iskoristio predsjednički imunitet od suđenja. Legalni postupci se ipak čine neizbježnim, posebno u novije vrijeme kada je u centru pažnje zbog reakcija na nedavne nerede u Parizu.
2001. je na mjesto gradonačelnika Pariza biran član ljevičarske partije, koji je uz to prvi homoseksualac na toj poziciji. U planu je smanjenje broja motornih vozila i smanjenje korupcije u Parizu, kao i novi projekti koji će olakšati život u ovom prelijepom gradu, čije su trajanje ipak obilježili brojni problemi.
|
|
|
|
|
|