Istorija Banjaluke

 

Istraživanjima je utvdeno da su stanovnici banjaluckog kraja u najdavnija vremena bili Fracani i Iliri, a da su im prethodili Hatidi. Rimska osvajanja zatekla su ovdje Ilire, podijeljene na plemena i plemenske grupe. Mnogi tragovi vladavine Rimljana, a ona je trajala oko 800 godina, nadeni su u Banjaluci i njenoj okolini putevi, ostaci naselja, novac, zgrade, grobnice... Pronalazak žrtvenika posvecenog bogu Jupiteru, 1895. godine, i otkopavanje nadgrobnog spomenika na kome su se jasno vidjela slova D.M. spadaju u važna arheološka otkrica. U starim pisanim spomenicima, koji datiraju iz 1320 spominje se Vrbaški grad, a 1494 hrvatsko-ugarski kralj Vladislav II navodi uz ime Juraja Mikulašica da je obavljao dužnost kaštelana Banjaluke.

 
Ostaci slovenske prošlosti, od naseljavanja do potpadanja pod tursku vlast, nemaju znacajniju ulogu. Najstarije tursko naselje bilo je u Gornjem Šeheru i razvijalo se pretežno sa desne strane Vrbasa, dok se razvoj Banjaluke sa lijeve strane odvijao u drugoj polovini 16. vijeka, narocito u doba Ferhat-paše koji je 1573. godine prenio središte bosanskog pašaluka iz Travnika u Banjaluku. Banjaluka je ostala središte Pašaluka sve do 1639. godine. Putopisci iz 17. vijeka isticu Banjaluku kao veliko i napredno gradsko sjedište s jakom vojnickom posadom. U drugoj polovini 18. vijeka stanovništvo Banjaluke se naglo smanjuje. Ovome je prethodilo prenošenje središta Pašaluka 1639. godine iz Banjaluke, te cesti i dugi ratovi sa Austrijom i Ugarskom, kao i unutrašnji nemiri.

Banjaluka je, ipak, ponovo postala jak administrativni centar, privredni i zanatski centar zahvaljujuci svom povoljnom saobracajnom i klimatskom položaju. Zbog bogatog žitorodnog zaleda - Lijevce polja i nadaleko cuvanih proizvoda banjaluckih zanatlija, narocito predmeta od kože, coje, krzna, zlata i srebra, Banjaluka je privukla mnoge srpske porodice, pogotovo iz Hercegovine, Makedonije i Sarajeva. Prema pisanju Giljferdinja, ruskog konzula u Sarajevu, gotovo svi pravoslavni banjalucki trgovci bili su doseljenici iz Trebinja. On dalje kaže da je bila obrazovana posebna kasta trgovaca, koja je predstavljala svojevrsnu aristokratiju u odnosu na ostalo stanovništvo. Sredinom 19. vijeka, oko 10% stanovništva Banjaluke se bavilo trgovinom i zanatstvom. U Banjaluci je održavan najpoznatiji godišnji sajam, za koji je donošena roba i dogonjena stoka iz svih krajeva Bosne. Postajuci važan privredni centar, Banjaluka se ubrzo formirala i kao jak nacionalno-politicki centar. Medu prvim ucenim borcima za narodna prava i slobode u 19. vijeku javlja se Franjo-Ivan Jukic, roden 1818. u Banjaluci. Pored sveštenickog poziva on se bavi i književnošcu kao i opštim narodnim problemima i potrebama. Pocetkom druge polovine 19. vijeka, otvara se u Banjaluci bogoslovija, koja je narodu i crkvi dala nekoliko izvrsnih sveštenika, ucitelja i narodnih boraca. Bogoslovija je osnovana kao rezultat zauzimanja agilnih banjaluckih Srba, trgovaca i gradana: prote Trifuna Jungica, Đorda Delica, Tome Radulovica, Jove Pišteljica, Jove Kneževica, Save Miljica, Riste Vukica i Save Bilbije. Prvi upravitelj Banjalucke bogoslovije bio je poznati Vaso Pelagic.

Pred kraj turske i pocetkom austrougarske okupacije, Banjaluka biva željeznicom povezana sa svijetom. Austrougarska vlast podiže široki stambeni pojas. Novi dio grada završava dvema željeznickim stanicama, fabrickim dimnjacima, bolnickim i školskim zgradama, javnim gradevinama. Kada je Banjaluka 1879. godine postala sjedište okruga i kotara, oformljene su i odgovarajuce ustanove, a središte grada preseljeno je uz lijevu obalu Vrbasa. Samostan "Marija Zvijezda" otvara nekoliko tvornica i elektricnu centralu koja je osvjetljavala grad. Fabrika duvana sagradena je 1887. godine. Iako grad nije imao urbanisticki plan, tada posadeni banjalucki drvoredi ostali su tu i do današnjih dana, nagoneci savremene urbaniste da se prilagodavaju njima i njihovoj ljepoti. Što se hotela tice, hotelu "Balkan" pripadalo je vodece mjesto, a na dobrom glasu su bili i "Bosna", "Austrija", "Mercel" i "Prunker". Centar današnje Banjaluke formiran je u vrijeme Vrbaske banovine, poslije 1929. godine, kada Banjaluka po drugi put u svojoj istoriji postaje centar šire kulture. Zahvaljujuci prvom banu, Svetislavu Milosavljevicu, izgradeni su banska uprava i banska palata, a izmedu njih je podignuta Saborna crkva Svete Trojice, sa zvonikom visokim 46 metara. Ona je do temelja porušena 1941. godine. Ban Milosavljevic podstice gradnju gradskog parka sa vodoskokom i paviljonom za muzicke orkestre, zgrade Higijenskog zavoda, sedam zgrada sa pedeset stanova za cinovnike, zatim zgrade banke sa bronzanim statuama ispred ulaza. U njegovo vrijeme asfaltirane su prve banjalucke ulice, hotel "Palas" sagraden je 1935. godine.

 

vrati se na pocetak