PRAISTORIJSKI I ANTIČKI PERIOD

Na podru;ju današnje Banlaluke i njene okoline osnivane su ljudske nastambe još u praistorijsko vrijeme. O tome govore mnogi arheološki tragovi. Najbogatije nalazište na ovom području je veliko sojeničko naselje nađeno u Donjoj dolini u blizini Bosanske Gradiške, kojeje trajalo od 13-4 v.p.n.e. U vrijeme velikih antičkih kultura  todir sa ovom krajevima bio je samo putem trgvine. Šire područje su nastanjivala brojna ilirska, keltska i panonska plemena. Od 3. v.p.n.e. počinju ratovi sa Rimljanima koji traju više od 200 godina i konačno se završavaju pobjedom Rimljana u velikom Batonskom ratu od6. do 9. god. nove ere. Ovi krajevi postaju rimske provincije Ilirik. Rimljani su u godinama svoje vladavine izgrađivali ceste, staništa i naselja, koja su otvarala mogućnost njihove dalje ekspanyije ka sjeveru i sjeveroistoku. Vrlo je značajan put Salona(kod Splita) - Servitium (kod Bosanske Gradiške). Na ovom dijelu puta bile su vojne stanice Castra (područje Banjaluke), Ad Ladios (kod Trna) i Ad Fines (kod Laktaša).Nađeni su ostaci ciglana, dijelovi hramova, miljokazi, sarkofazi, velike količine rimskog novca.U Banjaluci, prilikom izgradnj mosta na Crkveni 1985. godine, u neposrednoj blizini tvrđave Kastel, pronađen je Jupiterov žrtvenik na kojem je potpisan konzularni beneficijar Gornje Penonije Lucius Sicinius Macrinus.

SREDNJI VIJEK

O prvim vijekovima od dolaska Slavena 5-6 v. i njihovog konačnog naseljavanja imamo izuzetno malo podataka. Poznato je da se u tom periodu smanjuju uticaj Vizantije i ugarskih vladara. Jedna arheološka sonda, načinjena 1972. godine u tvrđavi Kastel, kao početak sistematkog istraživanja, kojim je rukovodila dr Irma Čremošnik, pokazala je nekoliko kulturnih slojeva. Posebno je zanimljiv sloj koji bi se mogao svrstati u tip slavenskih gradina jer potpuno odgovara takvom tipu pronađenom već u nekim slavenskim zemljama (Češka, Poljska i Rusija). To je prvo takvo naselje pronađeno u bivšoj Jugoslaviji (iz perioda 9-12. vijek). 

Prvi po imenu poznati ban i vladar Bosne bio je bar Borić iz prve polovine 12. vijeka. U vrijeme koje je slijedilo spominju se brojni gradovi podignuti na uzvišenjima u bližoj i daljoj okolino Banjaluke: Greben 1192.(kod Krupe na Vrbasu), Vrbaški grad 1244.(u nekim izvorima je identificiran sa Banjalukom, ali njegova okacija nije tačno utvrđena), Zemljanik 1287, Kotor 1322.(kod Kotor -Varoša) i Zvečaj i Bočac 1404. Krajem 14. v. ovi krajevi ulaze u sastav bosanske države kojom je vladao kralj Tvrtko. Bogumili su od 12. vijeka dominirala u duhovnom životu Bosne, pa su protiv njih, kao izrazite hereze,"kuge bosanske" ("pestilenza bosignana"), papaska kurija i ugarski kraljevi preduzimali prave krstaške pohode sa lomačama i mačevima.

Iz ovog periodasačuvalo se i nekoliko manjih nalazišta stećaka, nadgrobnih spomenika, autohtonih umjetničkih oblika srednjovjekovne Bosne. Uglavnom se nalaze na teško pristupačnim mjestima, razasuti, a otkriven je i jedan majdan  odakle je izvlačeno kamenje.

U čitsvom ovom periodu područje oko Banjaluke je dosta naseljeno, utvrđeno nizom manjih i većih utvrđenja. Razvijena je i trgovina kojom uglavnom dominiraju Dubrovčani.

Prvi dio 15. vijeka karakterišu stalne borbe za prevlast na bosanskom prijestolju, urote i bitka, u kojima veliku ulogu igraju ugarski kraljevi. To vrijeme označava i pojavljivanje Turakau ovim krajevima.

IME

Kad su Turci 1463. godine zauzeli veći dio Bosne i kad je u Jajcu pogubljen posljednji bosanski kralj Stjepan Tomašević, nisu se dugo zadržali u dolini Vrbasa, jer je iste godine preduzeo pohod protiv njih ugarski kralj Matija Korvin, osvojio čitavu dolinu sa utvrđenim Jajcem i formirao vojnu krajinu  pod nazivom Jajačka banovina. O tome imamo zanimljivo svjedočenje u dijelu "Turska kronika janjičara Mihajla Konstantinovića s Ostrovice", pisano na poljskom jeziku. Pisao ga je očevidac, turski zapovjednik koji je držao grad Zvečaj, da bi poslije zarobljavanja prešao u službu ugarskog, a potom poljskog kralja.

Pod svojim imenom Banjaluka se prvi put spominje u jednom dokumentu od 4. februara 1494.godine, kao utvrđeni grad u Jajačkoj banovini, sa značajnim podgrađem, trgovištem i jednim katoličkim samostanom. Kaštelan ovog grada bio je Juraj Mikulašić. Pretpostavka je da se utvrda nalazila na lijevoj obali Vrbasa u današnjem Gornjem Šeheru i bila je, uz Jajce, najznačajnije utvrđenje.

Jajačka banovina, sa utvrđenim gradovima Jajcem, Sokolcem, Bočcom, Grebenom, Sokolovom glavicom, Zvečajem, Banjalukom i Livačom je prestala postojati pred turskim nasrtajem padom Jajca 1528. godine.

ZEMLJOTRES

26. i 27. oktobra 1969. Banjaluku i šire pdručje zadesio je snažan zemljotres. Prvi zemljotres dogodio se u nedelju 26. oktobra poslije podne. Nakon kratkotrajne panike, građani su se organizovali i novi zemljotres - jači i razorniji, sutradan ujutro, u 9 sati 10 minuta i 56,3 sekunde - nije zatekao građane u riševinama zgrada, učenike u školama, radnike u fabrikama, pa su izbjegnute veće ljudske žrtve.

Oštećeno je 112 privrednih organizacija. Trgovina je ostala bez 75% objekata maloprodajnog i skladišnog prostora, a objekti ugustiteljstva su gotovo sasvim uništeni ili onesposobljeni za rad. Velike štete pretrpjeli su su zanatstvo, građevinarstvo, komunalna djelatnost, saobraćaj i poljoprivreda. Nakon zemljotresa u gradu je bez krova nad glavom ostalo oko 56.000 građana, a na seoskom području oko 15.000.

U teškom stanju su se našli i školstvo i zdravstvo koji su pretrpjeli takođe velike gubitke. U oblasti kulture srušeno je ili oštećeno 26 objekata. Razoreni su Narodni muzej Bosanke krajine, zgrada Dječjeg pozorišta, dva kina, a teže oštećeno Narodno pozorište Bosanske krajine, Narodna biblioteka "Petar Kočić", jedno kino i Dom kulture. U velikoj mjeri su stradali kulturno-istorijski spomenici.

Ogromnim naporima svih subjekata društvene zajednice, radnih ljudi i građana postradalog područja i svih ljudi Jugoslavije, sa izuzetno izraženom solidarnošću, najteže posljedice su ubrzo otklonjene i grad je zakoračio u svoj novi život. Veliku podršku građanima postradalog područja, da istraju, davao je Predsjednik Tito koji je odmah poslije zemljotresa posjetio Banjaluku.

Zemlotresi su i u prošlosti napadali ovaj grad. Poslije 1969. godine tlo se takođe nije smirilo. Zabilježeno je preko 4.000 manjih i većih zemljotresa.

TVRĐAVA KASTEL

Izgradnjat Kastela počinje u pretposljednoj deceniji 15. vijeka. za vrijeme Ferhadpaše Sokolovića, koi ovdje prvo gradi svoju utvrđenu tophanu (arsenal), da bi, desetak godina kasnije, prerasla u pravi utvrđeni grad sa kulama i tabijama, koji se neprestano dograđivao. Pošto leži na utoku Crkvene u Vrbas, od tvrđave su bila podignuta dva mosta već u prvo vrijeme. Vrbas i Crkvenu povezivao je veliki šanac tako da je tvrđava zapravo, svojevremeno, bila utvrđeno ostrvo.

U Kastelu se nalazi rimski sarkofag nađen u Šargovcu, rimski miljokaz sa nekadašnjeg puta Salona-Servitium.

Park na ulazu u Kastel iz pravca Stare čaršije ispunjen je eksponatima iz revolucionarnog perioda. Tu je trofejno oruđe, partizanska lokomotiva, jedrilica iz desanta na Drvar, kao i biste narodnih heroja iz ovog područja.

Poslije zemljotresa od kojeg je Kastel izuzetno postradao izvršeno je niz zahvata na sanaciji, restauraciji i revitalizaciji. Uvedene su, osim toga i savremene komunalne instalacije, tako da u tvrđavi sada postoje nacionalni restoran i kafana.

FERHADIJA

Podignuta je 1579. godine, kao zadužbina Ferhadpaše Sokolovića, posljednjeg bosanskog sandžakbega i prvog beglerbega. Ime graditelja Ferhadije, jednog od najljepših spmenika u našoj zemlji iz perioda turske uprave, nije poznato. Vjerovatno je da potiče iz škole Kodže Mimara Sinana, najvećeg turskog arhitekte svih vremena.

Džamija je podignuta ratnim imetkom, kao što stoji u natpisu iznad ulaza u džamiju, koji je napisao pjesnik Sipahija. To je ustvari bio otkup za mladog austrijskog grofa Wolfa Engelharda von Auersperga, zarobljenog u borbi u kojoj je Ferhad-paša porazio do nogu vojsku njegovog oca Herberta 1575. godine. Iznos je navodno bio 30.000 dukata i stotinu zarobljenika koje su Austrijanci oslobodili.

 U dvorištu džamije su tri turbeta: s desne strane osnivačevo, sa dva groba, u jednom je tjelo Ferhad-paše, koje je tu preneseno iz Budima, gdje je ubijen, a u drugom je vjerovatno neki njegov blizak rođak; s lijeve strane je turbe u kojem počiva neka žena Safi-kaduma, možda unuka Ferhad-pašina; sasvim naprijed, desno od ulaza je turbe u kojem po legendi počivaju dva Ferhad-pašina barjaktara. U dvorištu je šedrvan od crvenog mramora nad kojim je nekad bio paviljon koji je odavno propao. Bazen šedrvana još uvijek je na istom mjestu.

Zadnja sanacija na Ferhadiji je bila 1973. godine. A visina osnovnog objekta je 18, a munare 41,5 metara.

SPOMENIK PALIM KRAJIŠNICIMA

Spomenik je svečano otvoren 1961. godine.

Spomenik palim Krajišnicima nalazi se na vrhu brda Šehitluci koje dominira Banjalukom. Spomenik je mauzolejskog tipa i rad je jednog od najvećih jugoslovenskih kipara i majstora memorijalne plastike Antuna Augustinčića. Podignut je na mjestu gdje je, juna 1941, održana Oblasna konferencija KPJ za Bosansku krajinu i nekoliko savjetovanja vezanih za podizanje ustanka. Čitav spomenik simbolično podsjeća na metak ispaljen u pravcu Krajine.

Na pročelju spomenika, iznad ulaznih vrata, nalazi se velika figura nagog mladića koji u ruci drži zastavu. Na bokovima je reljef koji u nizu slika prikazuje okupaciju, zvjerstva okupatora i domaćih izdajnika, ustanak i borbu protiv neprijatelja do konačne pobjede. Spomenik je načinjen od bijelog bračkog kamena i u njemu treba da budu realizovane zidne slike velikog jugoslovenskog slikara Ismeta Mujezinovića, na temu revolucionarne epopeje. 

AUSTROUGARSKA UPRAVA

Nakon 350 godina turske uprave uslijedila je Austrougarska okupacija, koja je trajala punih 40 godina. Berlinski kongres, 1878. godine, odobrio je Austro-Ugarskoj da zvrši okupaciju Bosne i Hercegovine. Austrougarske jedinice su prešle Savu 31. jula 1878. godine i 1 . avgusta i bez otpora ušle u Banjaluku. Otpor je uslijedio tek dvije sedmice kasnije. Ustanika je bilo oko 5.000 . Austrougarskim snagama u gradu, koje su iz pojedinih uporišta pružale otpor, stigli su topovi iz Klašnica. Artiljerijska vatra skršila je otpor ustanika. U okršaju su izgorjele katolička i pravoslavna crkva, samostan Petrićevac i dijelovi trgovačkog centra. Kao i u vrijeme turske uprave, Banjaluka je bila okružno središte za dio Bosanske krajine i srednje Bosne.

S počecima industrijalizacije razvijalo se, osim klasičnog, i novo, prvenstveno metalno zanatstvo. U stvaranju kvalitetne domaće radne snage za potrebe industrije i zanatstva značajnu ulogu su imale radionice, a potom i obrtna škola samostana trapista "Maria Stern". Veliku prepreku razvoju su činili kmetovski odnosi u našim krajevima koji su nadživjeli čak i austrougarsku upravu. Značajne pažnja je posvećena izgradnji novih saobraćajnica, popravkama i modernizaciji starih. Grad je, u arhitektonskom smislu, počeo dobijati evropski izgled.

Sa industrijskim i zanatskim razvojem započeli su i prvi oblici borbe proletarijata. Prvi štrajk su organizovali 9. maja 1894. građevinski radnici na radilištu u Karanovcu. Prve socijalističke ideje donio je Vaso Pelagić, upravnik Srpsko-pravoslavne bogoslovije, koja je otpočela rad u septembru 1866. godine. Pelagićeve socijalističke ideje, premda su imale sljedbenike, nisu prevazilazile prosvjetiteljske okvire i nisu poprimile oblike političke organizovanosti. U godinama uoči prvog svjetskog rata aktivnost je razvila mjesna organizacija Socijaldemokratske stranke. Značajna je bila i politička aktivnost nacionalno-revolucionarne omladine u đačkom društvu banjalučkih gimnazijalaca "Jugoslavija", čiji su članovi uhapšeni i potom suđeni u poznatom Veleizdajničkom procesu prvo u Banjaluci, a potom u Travniku.

IZMEĐU DVA RATA

Do obrazovanja Vrbaske banovine 1929. godine Banjaluka je bila sjedište velikog župana Vrbaske oblasti. U vrijeme mandata prvog bana izgrađene su dvije velike banske palate, današnja zgrada Skupštine opštine i Doma kulture. Tada osnovane i dvije značajne kutlturne ustanove: Narodno pozorište i Etnografski muzej.

Zbog posljedica dviju velikuh ekonomskih kriza, a i niske akumulacije kapitala, grad je dosta stagnirao u privrednom razvoju u cijelom periodu između dva svjetska rata. Od značajnih industrijskih objekata izgrađena je livnica čelika "Jelšingrad" neposredno prije drugog svjetskog rata. Usljed velike ponude zemljoradničkih kultura prostranog poljoprivrednog zaleđa, Banjluka je bila jedan od najjeftinijih gradiva u predratnoj Jugoslaviji.

U cijelom međuratnom periodu u Bnjaluci je bio veoma razvijen radnički, omladinski i komunistički pokret. Mjesna organizacija Komunističke partije Jugoslavije, od osnivanja 1919. godine i dalje, nikada nije prekidala kontinuitet rada. Njuhov rad je nastavljen i u izuzetno teškim uslovuma monarhijske diktature.

NARODNO OSLOBODILAČKI RAT  

U toku rata u gradu su bile nagomilane velike okupacione snage. Do kraja 1941. godine u Banjaluci je bilo sjedište jedinica i komande 718. njemačke pješadijske divizije, a u daljem trajanju rata i drugih komandi. Međutim ni to nije uspjelo spriječiti organizovanje ilegalnog rada.

Sredinom 1941. godine na Šehitlucima je organozovano nekoliko sastanaka KPJ-a za Bosansku krajinu, na kojima su usmjeravane borbe protiv okupatora. Već krajem 1941. godine cijelo područje, izuzev gradova, bilo je u rukama narodnooslobodilačke vojske.

Stalna primjena teroranije mogla da spriječi ustanak. Najveći zločini genocida u Banjaluci i okolini bili su 1. i2. avgusta 1941. godine i 7. februara 1942. godine, kada je u masovnom pokolju rudara Rakovica i stanovnika sela Drakulića, Motika i Šargovca, koji su 7. februara 1942. izvršole ustaše, prema neprijateljskim izvorima , zaklano je preko 1.100 žena, djece i odraslih muškaraca.Kao i ustaše, nedužno stanovništvo klali su i četnici, koji su sa ustašama sklapali aporazume o zajedničkoj borbi protiv narodnooslobodilačke vojske.

U noći između 31. decembra i 1. januara 1944. Banjaluku su napale jedinice narodnooslobodilačke vojske. Izuzev nekoliko jakih neprijateljskih uporišta, grad je većim dijelom bio oslobođen. Drugi napad na veoma jak neprijateljski garnizon u Banjaluci započeo je 18. septembra 1944. godine. Garnizon od 5.000-6.000 neprijateljskih vjonika je razbijen. Snage petog korpusa narodnooslobodilačke vojske su do 23. oslobodile cijeli grad izuzev tvrđave Kastel. Zbog pristizanja jekih njemačkih i kvislinških snaga 28. vojska je morala napustiti grad, a sa njom ga je napustilo i oko 8.000 građana, koji su prešli na oslobođenu teriroriju.

Banjaluka je konačno oslobođena 22. aprila 1945. godine, kad su dijelovi desete krajiške udarne divizje ušli u grad. Taj dan se slavi kao Dan oslobođenja Banjaluke. U toku narodnooslobodilačke borbe Banjaluka je dala na hiljade boraca od kojih 19 narodnih heroja.

U SOCIJALISTIČKOJ DRŽAVI

Završetak rata grad je dočekao uništene industrije, razorenih saobraćajnica i onesposoblene komunalne djelatnosti. U povlačenju iz grada, 22. aprila 1945. godine, neprijateljske jedinice rušile su sve. Grad je dočekao slobodu napola razrušen. Stanovništvo je dobrovoljnim radom čistilo grad. Započeoje period obnove, a potom izgradje. Slijedila je planska izgradnja i Banjaluka je iz godine u godinu izrastala u moderan grad sa razvijenom industrijom, zanatstvom, trgovinom, komunalnom djelatnošću, saobraćajnim vezama, razvijenom mrežom kulturnih, naučnih, školskih, zdravstvenih i drugih ustanova, udruženja i klubova.

Banjaluka je postala snažan centar industrije duvana, kože i kožne galanterije, elektronike i elektrotehnike, mašinske, prehrambene, tekstilne, pivarske i drvne industrije, središte velikog agroindustrijskog i prometnog kombinata"Bosanska krajina".

Fizičkoj ikulturi i sportu posvećuje se velika pažnja. Društva i klubovi u muškim i ženskim konkurencijama učestvuju u takmičenjima saveznog i republičkog ranga: boks, gimnastika, košarka, kuglanje, fudbal, odbojka, padobranstvo,rukomet, plivanje, streljaštvo,tenis, stoni tenis, šah i vaterpolo. Za unapređenje sporta i fizičke kulture poseban značaj imaju mnoga sportska igrališta i borilišta, a naročito sprtska dvorana "Borik".