Istorija

Na širim prostorima grada otkrivena su bogata arheološka nalazišta koja govore o prastanovnicima prostora oko Vrbasa. Prvi poznati stanovnici bili su Iliri i Kelti.

O boravku Rimljana svjedoče brojni artefakti pronađeni na raznim lokalitetima u blizini današnje Banje Luke. Rimljani su prvi otkrili ljekovita svojstva mineralnih voda na izvorištima u okolini grada — Gornjem Šeheru, Slatini i Laktašima.

U to vrijeme Banja Luka se nalazila na važnom rimskom putu koji je povezivao Split (lat. Spalatum) sa Gradiškom (lat. Servitium/Serbinum). U današnjem srcu grada, na mjestu gde se sada nalazi kulturno-istorijski spomenik, tvrđava Kastel, bilo je podignuto rimsko vojno utvrđenje Kastra, unutar kojeg se odvijao život rimskog vojnog naselja.

Tokom VI i VII vijeka, poslije propasti Rimskog carstva, doseljavaju se slovenska plemena. Od VII do XII vijeka ovim prostorima je uglavnom gospodarila Vizantija. Povremeno su ih zauzimali i mađarski kraljevi, a u IX vijeku rijeka Vrbas (ili Una) je bila zapadna granica Srbije. U prvoj polovini XII vijeka teritorjom današnje Banje Luke vlada prvi bosanski ban Borić.

Vrbaski grad se prvi put spominje 1224. godine, Zemljanik 1287, Kotor (Kotor Varoš) 1322, a Zvečaj i Bočac 1404. Krajem XIV vijeka ovim prostorima (tzv. Donjim krajevima) vlada kralj Tvrtko, a početkom XV vijeka moćni feudalac Hrvoje Vukčić.

Grad se pod današnjim imenom prvi put pominje 1494. godine kada ugarski kralj Vladislav II navodi ime Juraja Mikulašića i dodaje da je Mikulašić obavljao dužnost kaštelana Banje Luke. Vjeruje se da je ovo ime nastalo od riječi „ban“ i „luka“, pri čemu je luka je označavala livadu u blizini vode.

   Otomanska i austrougarska vlast (od XVI do XX vijeka)

Turci Osmanlije osvajaju Banju Luku 1521. godine. Oko 1580. godine Ferhad paša Sokolović gradi čaršiju na idealnom prostoru za razvoj naselja, na ušću rijeke Crkvene u Vrbas. Ferhad paša je ubrzano izgrađivao Banja Luku pa je u periodu od 1579. do 1587. godine između reke Vrbas i potoka Crkvene podigao 216 javnih građevina a meću njima najpoznatije karavan-saraj, hambare za žito, te novu čaršiju sa oko 200 zanatskih i trgovačkih dućana.

U svojih 500 godina postojanja Banja Luka je bila poprište mnogih sukoba. U vrijeme austrijsko-turskih ratova bila je više puta pustošena, a njeno stanovništvo pobijeno ili rastjerano. Naročito je značajna bitka koja se vodila oko banjolučke tvrđave 1773. godine u kojoj su obje strane pretrpile velike gubitke. Banju Luku su pored vojničkih pohoda pustošile i velike epidemije kuge, od kojih je najstrašnija bila ona između 1813. i 1816. kao i česti razorni zemljotresi.

Krajem turske vladavine grad je imao 1.126 kuća od kojih su 103 bile u srpskoj varoši. Ovaj period banjolučke prošlosti obilježio je i Vasa Pelagić, upravnik Srpskopravoslavne bogoslovije, prve srednje škole u Bosni. Pelagić je za školske potrebe i radi širenja prosvjete u narodu štampao 1867. godine u Beogradu „Rukovođu za srpsko-bosanske, hercegovačke, starosrbijanske i makedonske učitelje“. Primio je čin arhimandrita da bi zaštitio Bogosloviju u Banjoj Luci od protivnika iz redova sve tri vjere, kojima se nije dopadao njegov slobodouman školski program.

Godine 1878. Banju Luku okupira Austro-Ugarska. Iako je za vrijeme turske vlasti bila administrativni centar regije, Banja Luka je austrougarsku okupaciju dočekala kao zaostalo orijentalno naselje sa manje od 10.000 stanovnika. Pod novom vlašću grad značajno napreduje. Dobija saobraćajnice, vodovod, kanalizaciju, električnu rasvjetu, razvija se privreda i trgovina. Željezničkim putem se izvlači drvno bogatstvo, koje se plasiralo dalje u sve krajeve „dvojne monarhije“.

Za vrijeme austrougarske vladavine otvorena je i „Velika realka“, „Fabrika duvana“ i drvoprerađivačko preduzeće „Bosna holc“.

Najznačajniji Banjolučanin tog vremena je svakako pisac i narodni tribun Petar Kočić, rodom iz obližnjih Stričića na planini Manjači, koji je ostavio veliki i trajni pečat u kulturnom i političkom životu ovog kraja, kao i u srpskoj književnosti uopšte.

   Oslobođenje i savremeno doba (XX vijek)

Za početak Prvog svjetskog rata vezana je jedna zanimljivost. Naime, po objavljivanju rata Srbiji, Austro-Ugarska je u Banjoj Luci pohapsila sve viđenije Srbe i optužila ih za veleizdaju. Slobodu za njih je uspio da izdejstvuje Alfonso XIII, tadašnji kralj Španije, i to preko svoje majke, Marije Kristine, porijeklom sa austrijskog dvora. Zahvalna Banja Luka i danas ima ulicu u samom centru grada koja nosi ime ovoga vladara. Austro-Ugarska vlast u Banjoj Luci okončana je ulaskom oslobodilačke srpske vojske u grad 21. novembra 1918. godine.

U doba Kraljevine Jugoslavije grad se ubrzano razvija, pogotovo za vrijeme uprave energičnog i preduzetnog Bana Svetislava Tise Milosavljevića, prvog bana tadašnje Vrbaske banovine. Tada su izgrađene zgrade Hipotekarne banke, Banske uprave, Banskog dvora, Sokolskog doma, Higijenskog zavoda, Narodnog pozorišta Vrbaske banovine i crkve Svete trojice, koja je srušili u njemačkom bombardovanju (danas hram Hrista spasitelja). Otvoren je veliki broj novih škola, Etnografski muzej Vrbaske banovine, izgrađen je gradski most, te podignut Gradski park, što je uticalo na procvat kulturnog života Banje Luke.

Napredak grada zaustavlja Drugi svjetski rat i njemačko bombardovanje 9. aprila 1941. sa velikim razaranjima, a potom i savezničko bombardovanje 1944. U Drugom svjetskom ratu Banja Luka je bila u okviru Nezavisne Države Hrvatske, pod ustaškim režimom. Mnoge srpske i jevrejske porodice su protjerane, a neke od njih završavaju u koncentracionom logoru Jasenovcu. Nekada brojna jevrejska zajednica (uglavnom Sefarda) u Banjoj Luci gotovo sasvim je nestala. U zoru 7. februara 1942. jedna ustaška satnija pod komandom Josipa Mislova (u pratnji franjevačkog sveštenika Vjekoslava Filipovića) u banjolučkim naseljima Drakulić, Šargovac i Motike hladnim oružjem ubija preko 2.500 Srba (od čega oko 500 djece). Porušen i osiromašen, grad je oslobođen 22. aprila 1945. Godine 1961. na obližnjem Banj brdu podignut je spomenik u znak sjećanja na nekoliko hiljada krajiških boraca koji su poginuli u Drugom svjetskom ratu.

Najteži udarac u poslijeratnom periodu (SFRJ) gradu zadaje katastrofalni zemljotres 1969. godine, nakon kojeg grad konačno dobija svoj prepoznatljivi izgled i značaj. Godina 1969. duboko je urezana u istoriju grada i svijest stanovništva. Najrazorniji udar pogodio je grad 27. oktobra 1969. godine. Počelo je u noći 26. oktobra u 2.55 č. jakim „prethodnim udarom“; podrhtavanje se nastavilo do 8.53 č. kada je grad pogodio zemljotres jačine 8° Merkalijeve skale, odnosno 6° Rihterove skale s epicentrom u samom centru grada (gdje se danas nalazi zgrada robne kuće „Boska“). Zahvaljujući pravovremenim mjerama, broj ljudskih žrtava je sveden na minimum (15 poginulih, a blizu 1.000 ranjenih). Materijalna šteta je bila ogromna. Ukupno je oštećeno 112 privrednih organizacija, 36.267 stanova, 131 školska zgrada, svi objekti kulture, socijalne zaštite, javnih službi. Medicinski centar je do temelja srušen. Privreda je pretrpjela značajne gubitke. Nakon zemljotresa dolazi vrijeme velike obnove grada, kada je izgrađeno mnoštvo novih objekata i stambenih naselja.

Osnivanjem Republike Srpske Banja Luka, kao najveća teritorijalno politička jedinica postaje de fakto glavni grad Republike u kojem su sjedišta svih republičkih institucija.

Grad se danas prostire na površini od 1.239 km² koju naseljava oko 250.000 stanovnika od kojih preko 75 % živi u užem gradskom području. Kulturno-obrazovnom konceptu regiona pečat daju Narodni muzej, Narodno pozorište, Narodna i univerzitetska biblioteka, kuturni centar Banski dvor, Arhiv, Dječje pozorište, Umjetnička galerija, trinaest srednjih škola i četrnaest visokoškolskih ustanova.