Istorija
U 1. vijeku nove ere Rimljani su osvojili područje Banja Luke, koje je tada bilo naseljeno uglavnom pripadnicima mezejskih Ilira. Ovo područje je u potpunosti bilo u sastavu rimske privincije Ilirikum, a današnji grad Banja Luka bio je smješten na putnom pravcu, koji je vodio od Dalmacije do Panonije, odnosno od Salone do današnje Bosanske Gradiške. Današnja tvrđava Kastel u centru grada u to vrijeme koristila se kao rimska vojna utvrda.
Slaveni su naselili Balkan i područje današnje Banje Luke u 6. i 7. vijeku nove ere, a u ovo doba, iz kojeg generalno postoji veoma malo pisanih tragova, sagrađeno je nekoliko tvrđava u dolini rijeke Vrbas. Najranije slavensko naselje zvalo se također Vrbas, koje se prvi put spominje 1320. godine. Banja Luku kao naseljeno mjesto pod ovim imenom prvi put pominje 1494. godine hrvatsko-ugarski kralj Vladislav. Samo ime znači "Banova livada", a potiče od riječi "ban" i "luka" (što je značilo područje blizu vode). Ne zna se o kojem se banu i livadi radi.
Bosanski franjevci su naselili područje Banje Luke još u 14. vijeku, te su u naselju Petričevac, nedaleko od centra grada, 1378. godine izgradili i prvi franjevački samostan u ovom dijelu Bosne.
Osmanska vojska pod vodstvom Gazi Husrev-bega osvaja Banja Luku 1521. godine. Grad se time počeo razvijati već 1528. godine sa izgradnjom naselja Gornji Šeher. Banja Luka je kao grad vrlo brzo rasla i 1533. godine postaje glavni grad Bosanskog sandžaka (kasnije Bosanskog pašaluka). Glavni graditelj Banje Luke je bez sumnje bio Ferhat-paša Sokolović, bliski rođak Mehmed- paše Sokolovića, jednog od najznačajnijih bosanskih velikana i jednog od najuticajnijih ljudi tog doba u cijelom Osmanskom carstvu. Najvažniji doprinos Ferhat-paše Banjoj Luci bila je džamija Ferhadija, sa kojom je također utemeljena prvobitna vodovodna infrastruktura Banje Luke koja je služila njenom bržem urbanom razvitku. Novac za konstrukciju džamije je dobijen od kapare za zarobljenog austrijskog komandira, a iznosio je 30.000 dukata. Drugi važan objekat izgrađen nedugo nakon Ferhadije je Arnaudija džamija, napravljena na drugom kraju ulice u odnosu na Ferhadiju. Između ove dvije monumentalne gradske džamije gradska uprava je forsirala trgovinu i podizanje zanatskih dućana, koji su u to vrijeme stimulisali ekonomski razvoj grada. Iz ovog vremena potiče i gradnja Banjalučke sahat-kule, koja je izgrađena nedaleko od Ferhadije, čime se ovaj dio grada nedaleko od Kastela zaokružuje kao posebna historisjko-urbana cjelina, danas poznata pod imenom Stari Grad Banje Luke..
Srpske pravoslavne crkve su se prvobitno uglavnom gradile na područjima koja se danas smatraju okolinom Banje Luke, a njihova povećana gradnja počinje sredinom 19. vijeka sa dolaskom pravoslavnih Srba iz Hercegovine. U istom periodu na širem prostoru grada naseljavaju se i Sefardski Jevreji, te katolički red Trapisti, koji su znatno doprinijeli ranom industrijskom razvoju grada izgradnjom velikog mlina, pivare, ciglane, fabrike vunenih tkanina, pilane i hidroelektrane.
Kako je uticaj Osmanskog carstva opadao, a sama Carstvo podnosilo mnoge gubitke i nazadovanje u Evropi, Banja Luka je kao i najveći dio bosanskih graničnih mijesta sve više postajala tek tačka odbrane osmanske-carske teritorije. Zbog toga je 1639. centar Bosanskog pašaluka premješten u Sarajevo. 1688. godine austrijske trupe su prodrijele do Banje Luke, te poharale centar grada. Gotovo pola vijeka kasnije, 1737. na novi napad austrijske vojske banjalučani su bili više nego odlično pripremljeni, čime su zapravo pokazali kako su i bez osmanske podrške u stanju organizirati otpor i preuzeti odgovornost da odbrane grad od napada osvajača. Impresivna pobjeda u Bici kod Banjaluke danas se u bosanskohercegovačkoj historiografiji ubraja u jedan od najsvjetlijih primjera bosanske snage i državotvornosti. Mračni dio banjalučke historije se odvio kroz veći dio 17. vijeka, kad su gradom harali česti požari i zarazne bolesti, poput kuge, donosene s druge strane granice.
Modernizacija Banje Luke počela je kratko prije pada Osmanskog carstva, odnosno dolaska Austro-Ugarske na područje Bosne i Hercegovine 1878. Prvi telegraf je izgrađen 1866. godine, a 1873. otvorena je i pruga od Banje Luke do Dobrljina. Austrougarska vojska ulazi u Banja Luku sa sjevera, no ne nailazi na veliki otpor lokalnog muslimanskog stanovništva, kao u nekim drugim mjestima Bosne i Hercegovine (Sarajevo, Cazin, Livno). U desetljećima koja su slijedila, Banja Luka je postala važan industrijski, privredni i kulturni centar Bosanske krajine. Do 1895. godine grad je već imao gimnaziju, bolnicu, fabriku duhana, željezničku vezu sa Bečom i Budimpeštom, a hroničari bilježe i 13.566 stanovnika (oko trećinu broja stanovnika Sarajeva). Grad se ubrzano izgrađuje i dobija modernu urbanu strukturu tipičnog gradskog centra Austro-Ugarske monarhije, koji nimalo ne zaostaje za sličnim mjestima iz tog perioda.
Nakon Prvog svjetskog rata Banja Luka
je postala centar Vrbaske banovine, te je nastavila svoj razvoj. Tokom ovog
vremena izgrađeni su Banski dvor, općina, gradski muzej i učiteljska škola.
Za
vrijeme Drugog svjetskog rata grad je 1941. okupirala njemačka vojska i on je
ušao u sastav Nezavisne Države Hrvatske. Za vrijeme vladavine NDH ugledne
jevrejske porodice su bile deportirane u koncentracione logore u Hrvatskoj. Po
ustaškim planovima Banja Luka je trebala postati glavni grad NDH. U isto vrijeme
grad postaje jedan od glavnih centara partizanskog otpora, da bi 22. aprila
1945. godine grad bio u potpunosti i oslobođen.
Do 1963. godine, na prostoru današnje općine Banja Luka, postojale su još tri općine: Bronzani Majdan, Ivanjska i Krupa na Vrbasu, one su zatim ukinute i pripojene općini Banja Luka.
27.
oktobra 1969. godine Banja Luku je pogodio snažan zemljotres, u kojem je veliki
broj stambenih objekata bio u potpunosti srušen. Nakon generalne rekonstrukcije,
koja je uslijedila poslije zemljotresa, kao i izgradnjom novih stambenih naselja
u Banjoj Luci je došlo do manje promjene u demografskoj slici stanovništva.
Migracija jednog broja Srba iz okolnih područja je unekoliko promijenila do tada
jedinstvenu urbanu kulturu i bosansko-muslimansku tradiciju Banja Luke, koja je
osim muslimanskog poznavala dijelom i katolički i jevrejski element. (Za više
detalja vidi sekciju o demografiji)
Do 1991. godine Banja Luka je imala 150.000 stanovnika, te je bila drugi po veličini grad u Bosni i Hercegovini i najveća općina u Bosni i Hercegovini. I dok je gradsko područje Banja Luke bilo uglavnom etnički izmiješano, općina Banja Luka je imala srpsku većinu.Danas jednu trećinu stanovnika Banja Luke čine izbjeglice. Srbi su u apsolutoj većini u gradu, a broj stanovnika je narastao na 195.000. Banja Luka je danas upravni centar entiteta Republike Srpske
Grb Banja Luke iz 1922 godin
 |
 |
 |
 |
 |
 |