Srpski letopisci poznoga srednjeg veka uvek su na početke srpske istorije stavljali Stefana Nemanju i njegovog sina Savu, zaboravljajući tako na vladare i države koji su bili pre njih. Delatnost ove dve ličnosti donela je u srpskoj istoriji preokret s dalekosežnim posledicama. Nemanja je udario temelje jedinstvenoj srpskoj feudalnoj državi, u koju su ušle ranije samostalne ili polusamostalne oblasti Raška, Zeta, Travunija i Zahumlje. Ta državna tvorevina, koju će njegov sin Stefan Prvovenčani podići na rang kraljevstva, održala se pod dinastijom Nemanjića oko dva stoleća, stalno šireći svoje granice da bi se na vrhuncu svoje moći, pod carem Dušanom, proglasila za carstvo Srba i Grka, a pod dinastijama koje su nasledile Nemanjiće trajala je još oko sto godina. Kao što je Nemanja tvorac jedinstvene srpske države, tako je njegov najmlađi sin Save utemeljitelj samostalne srpske crkve i njen prvi arhiepiskop. On je dao završni oblik onome što je već započeo njegov otac: stvaranju domaće, narodne crkvene organizacije. Nemanja je podigao velik broj manastira i time pružio primer koji će slediti svi njegovi naslednici. Ti manastiri postaće ognjišta i rasadnici književne delatnosti. Mnogi su, uz to, arhitektonska zdanja izuzetne lepote (Studenica, Gračanica, Dečani i dr.) i svi su iznutra živopisani zidnim slikama, freskama s religioznim motivima, od kojih neke idu među najviše domete evropskog slikarstva u srednjem veku (naročito freske Sopoćana, Mileševa, Gračanice i dr.). Najveći uticaj na razvoj srpske srednjovekovne kulture i književnosti imao je manastir Hilandar u Svetoj Gori, duhovnom središtu pravoslavnog sveta.

Književnost srednjovekovne Srbije tesno je povezana s usponom države Nemanjića i njenom daljom sudbinom. Ta književnost bila je po svojoj formi duhovna, religiozna. Njeni su tvorci, s malim izuzecima, crkvena lica, kaluđeri, a neka od njenih najvrednijih dela stvorena su u internacionalnoj monaško-asketskoj klimi Svete Gore. Ipak, njen osnovni pokretački motiv bio je politički, a ne religiozni. Skoro svi naši stari književnici, nadovezujući se jedan na drugoga, stalno su obrađivali jednu istu temu, istoriju srpske države i crkve, kao da pišu jednu jedinstvenu knjigu čiji su junaci vladari i crkveni poglavari. Osnovna književna vrsta bila je biografija. Ona je nastala na osnovu svetačkih žitija, hagiografija, time što se u ovu formu starohrišćanske literature stalno unosila politička, istorijska sadržina. Usled toga se ona menjala, saobražavala postavljenim ciljevima, dobijajući sve više domaće, srpsko obeležje. Istom cilju, utvrđivanju osnovnih ustanova feudalnog društva, države i crkve, služile su i sve ostale književne vrste: pohvale, liturgijske himne, hronike, letopisi, hronografi, rodoslovi itd. Tek u poznom srednjem veku javiće se pojedini književni tekstovi najčešće manjeg obima, koji na neposredniji način izražavaju ličnost svojih autora.

Na početku te književnosti, kao njena prolegomena, stoji jedan pravni spis, Hilandarska povelja, izdata u dve verzije, prva od Stefana Nemanje (tada monaha Simeona), 1199. godine a druga od njegovog sina i naslednika Stefana. U njoj se, pored pravnih odredaba o darivanju poseda Hilandaru, ukratko iznosi Nemanjina vladarska i moralna autobiografija (odnosno biografija u drugoj verziji). Istaknuta je Nemanjina uloga obnovitelja srpske države, njegovo osvajanje drugih zemalja i, kao suprotnost tome, njegovo odricanje od prestola i opredeljenje za skromni monaški život, u čemu mu je (što je istaknuto u drugoj verziji povelje) uzor bio sin Sava. Tu je sadržana osnovna ideja Nemanjina kulta, koju će svaki na svoj način razviti Nemanjini biografi, njegova dva sina, Sava i Stefan.

Sveti Sava (oko 1175-1235), odnosno najmlađi Nemanjin sin Rastko, koji je kao monah dobio ime Sava, bio je prvi srpski arhiepiskop, prosvetitelj i pisac. Kao mladić napustio je očev dvor i otišao u Svetu Goru. Kasnije mu se pridružio otac, kao monah Simeon, i uz njegovu pomoć podigao manastir Hilandar. Po povratku u Srbiju, nakon očeve smrti, najpre kao iguman manastira Studenice a zatim kao osnivač i prvi arhiepiskop samostalne srpske crkve, razvio je veliku aktivnost na uređenju crkvenog života, podizanju kulture i prosvećivanju naroda. Posle smrti proglašen je za sveca. Sava je tvorac naše stare biografije kao žanra, pisac prve liturgijske himne i začetnik srpskog srednjovekovnog zakonodavstva. Od njega potiču prvi manastirski tipici (pravilnici) i prvi crkveni zakoni. Njegovo glavno delo Život gospodina Simeona više je povest o vladaru koji se odriče prestola i postaje monah nego celovita biografija. Obuhvaćene su samo poslednje, monaške godine Nemanjina života. Raniji život izložen je sažeto na dva mesta, na početku i na kraju spisa, u prvom slučaju s političkog a u drugom s moralno-religioznog stanovišta. Dve kontrastne biografske skice, koje inače obiluju dragocenim podacima, čine istorijski okvir priče o monahu Simeonu, u kojoj se u istom antitetičkom smislu izdvajaju dva događaja razvijena postupno, na scensko-dijaloški način – odricanje od prestola i smrt. Oba puta junak je okružen bliskim ljudima koje zauvek napušta. U prvom slučaju on se pojavljuje kao vladar koji pred narodom i naslednicima izriče svoju poslednju volju, a u drugom – on je čovek, slab, nemoćan, na samrti, koji upućuje reči utehe svom sinu i okupljenim monasima. Scena umiranja najsnažnija je i ujedno najpotresnija u celom delu. Nekadašnji vladar očekuje smrt u stanju krajnje skrušenosti. On leži na rogozini, uvijen u pogrebnu rasu, s glavom na kamenu. Prizor je prikazan toplo i neposredno, oseća se bol rastanka dvaju bića, oca i sina, koje je vezivala najdublja ljubav. Neposrednost i jednostavnost kazivanja i majstorstvo kompozicije glavne su odlike Savine povesti o očevu monaškom životu, koja zbog toga, kao i zbog gotovo potpunog odsustva hagiografskih elemenata (to je jedino naše žitije bez čuda), stoji usamljeno među našim starim biografijama.

Drugi srpski biograf Stefan Prvovenčani (vladao 1196-1227) bio je vladar vaspitan u vizantijskom duhu, ljubitelj književnosti i, uz to "vrlo razuman i vešt pripovedalac", kako je o njemu rekao Savin biograf Teodosije. Njegovo delo Život i podvizi svetog Simeona (oko 1216) jeste prva naša celovita biografija, u kojoj je obuhvaćen sav Nemanjin život, od rođenja do smrti, kao i događaji posle smrti u kojima se ispoljila njegova natprirodna moć. U interpretaciji Prvovenčanog Nemanja gubi ljudske crte, koje su toliko vidljive u Savinom spisu, i postaju instrument božanstva, svetitelj, čudotvorac, božji izabranik. Sve pobede koje je izvojevao kao vladar kao i uspesi njegovog naslednika, autora spisa, objašnjeni su na isti način: božanskim uplitanjem u istorijska zbivanja, čudima. To viđenje Nemanjinog lika i srpske istorije dosledno se proteže kroz celo delo. Stefan piše svečanim, panegiričkim stilom, u njegovom postupku trijumfuje srednjovekovna težnja ka apstrahovanju, idealizaciji i spiritualizaciji stvarnosti. Kod njega je nezamisliva onakva životna i ljudska potresna situacija kakva je scena Nemanjinog umiranja u Savinom spisu. U njegovom izlaganju, koje je stilizovano prema modelima iz Biblije, jedva se naziru konture realnih događaja. Čuvena scena otkrivanja bogumila – u kojoj se na državnom saboru pojavljuje žena nekog velmože da optuži muža jeretika – gotovo da je jedini izuzetak. Umesto realnih opisa kod njega imamo obilje poređenja, biblijskih analogija, retorski perifraza, simboličnih tumačenja i, naročito, razvijenih poetskih slika koje čine glavni ukras njegovog književnog izraza.

Započeta biografijama osnivača države, književnost nemanjićkog doba nastavlja se biografijama osnivača crkve. Savih lik književno su oblikovala dva svetogorska monaha, Domentijan i Teodosije. I jedan i drugi napisali su Život svetog Save, dve knjige, najopsežnije u našoj srednjovekovnoj književnosti, koje stoje u specifičnom odnosu: Teodosijeva je napisana na osnovu Domentijanove. Isti je junak, isti su događaji, ispričani po istom redu, pa opet – teško je naći dve knjige koje se međusobno toliko razlikuju!

Domentijan, "poslednji učenik Svetog Save", kako je sebe nazvao, jeromonah manastira Hilandara, u svom Životu svetog Save (1254) ugledao se na Prvovenčanog, razvijajući dalje njegove poglede, njegov postupak i stil. Osnovne činjenice iz Savina života on iznosi jasno i pregledno, ali bez težnje k narativnom razvijanju pojedinosti. Događaj za Domentijana nije važan sam po sebi, on je samo povod za otkrivanje više, božanske svrhe delatnosti glavnog junaka. U svoje izlaganje on stalno unosi perspektivu celine, u svakom događaju iz biografije svog junaka vidi ceo njegov prošli i budući život. Time se sam događaj potiskuje u zadnji plan ili se sasvim zanemaruje, a u prvi plan se stavlja značaj ličnosti junaka i smisao njegove delatnosti. Tako se narativna struktura preobražava u simboličku, koja je stilistički ostvarena raznim sredstvima. Od njih treba posebno istaći dva: biblijske paralele i citate te svetlosne simbole. Prvim postupkom ostvarena je biblijsko-hrišćanska perspektiva, a drugim se u pričanje unosi perspektiva nadistorijskog, natprirodnog, božanskog sveta. Osobenost dela je u ovom drugom, u svetlosnoj simbolici. Simboli kao što su: sunce, zvezda Danica, zraka, svetilnik, nadzemaljska svetlost, provlače se dosledno kroz celo delo, otkrivajući nam njegov najdublji smisao i suštinu. Savin životni put simbolički je predstavljen kao kruženje sunca od istoka na zapad, od Svete Gore, u kojoj je započeo svoj duhovni život, do njegova otačastva, uz koje stalno ide epitet "zapadno". Domentijan je s pravom nazvan pesnikom svetlosti. Na stranicama Života sv. Save oseća se ona ista ozarenost svetlošću koja je prisutna na monumentalnim freskama Sopoćana, manastira koji je u to vreme podignut.

Manje je značajno drugo Domentijanovo delo, Život svetog Simeona, nastalo pretežno kompilacijom Nemanjine biografije od Prvovenčanog i Savina od samog Domentijana.

Drugi Savin biograf, Teodosije, istorijski je skoro nepoznata ličnost. Bio je svetogorski monah i, verovatno, Domentijanov učenik. Osim Života svetog Save (pre 1292), od njega potiče još jedan hagiografski spis, Život Petra Koriškog, zatim retorska Pohvala Simeonu i Savi i šest liturgijskih himni. Već na osnovu samih naslova Teodosije se pokazuje kao naš najraznovrsniji i najplodniji srednjovekovni književnik.

Iako kao himnograf zauzima prvo mesto u našem starom duhovnom pesništvu, Teodosije je prevashodno pripovedač. Njegova dva žitija predstavljaju nesumnjivo najveće domete našega srednjovekovnog pripovedačkog majstorstva. Iako je, naročito u Savinu žitiju, bio sputavan građom koju je obrađivao, a u oba – hagiografskim šablonima kojima je ostao veran, Teodosije je umeo prevladati i jednu i drugu prepreku i nametnuti se lakim, tečnim, živopisnim, ponekad dramatičnim i uvek psihološki obojenim pričanjem, što ga je, s jedne strane, učinilo najpopularnijim piscem u srednjem veku, a s druge mu obezbedilo sve pohvale modernih proučavalaca, čak i onda kada ovi nisu pokazivali ni malo naklonosti prema drugim starim piscima. Neki književni istoričari nazivali su ga romansijerom a njegov Život svetog Save romanom. Epizoda o Savinom begu u Svetu Goru i o poteri za njim, uzbudljiva i zanimljiva, ispripovedana je sa smislom za postupno, dramsko razvijanje akcije tako da, doista može podsetiti na poglavlje iz kakvog romana.

Upoređen s Domentijanom i drugim starim biografima, Teodosije deluje gotovo realistično. Njegov Sava izgubio je nešto od svog nadzemaljskog lika kojim ga je ukrasio Domentijan i, uprkos tome što je idealizovan, postao je nekako stvarnija ličnost. Njegovi postupci su ne samo religiozno-moralno nego i psihološki motivisani. On nije ni tako monolitan kao kod Domentijana. U njemu se, ne jednom, bore suprotni motivi i težnje: s jedne strane, vuče ga ljubav prema Svetoj Gori i monaškim životu, koji je prikazan kao idilično "tihovanje" ("mlčanije"), a s druge strane, dužnosti prema otadžbini nameću mu obaveze koje mu ne dopuštaju da živi onako kako bi hteo. Savina delatnost u Srbiji, njegova nastojanja da prosveti narod, da utvrdi veru i uvede "dobre naravi i običaje", data je takođe s dosta pojedinosti na osnovu kojih se mnogo više nego iz drugih starih spisa nazire društveni život tog doba.

Teodosijev pripovedački dar još je potpunije došao do izražaja u njegovu drugom delu, u Životu Petra Koriškog, koje je kraće i manje poznato od prethodnoga, ali po svojim čisto književnim kvalitetima nimalo ne zaostaje za njim. Pišući o anonimnom pustinjaku, Teodosije nije bio sputan istorijskim obzirima kao što je bio kad je pisao o prvom srpskom arhiepiskopu, te se zato mogao do kraja prepustiti svojim pripovedačkim sklonostima i stvoriti delo kojem po dramatičnosti zbivanja, životnoj verodostojnosti i psihološkoj produbljenosti nema ravna u našoj staroj književnosti. Lik glavnog junaka prikazan je u dramatičnim odnosima – prema svojima, majci i sestri, prema sebi, prema bogu. Ni u jednom drugom našem delu nije s toliko snage data drama srednjovekovnog čoveka raspetog između ljudskog i božanskog, između "grešnih" potreba tela i visoka verskog idealizma, koji je ostvarljiv samo po cenu umrtvljenja telesnog u sebi, audodestrukcijom.

Uporedo sa žitijima razvijala se i liturgijska himnografija. Nju čine službe za novoustanovljene kultove domaćih svetaca. Prva od njih je Služba svetom Simeonu od svetog Save. Nakon nje nastalo je nekoliko službi svetom Savi. Od njih se snagom rečitosti i lepotom pesničkih slika izdvaja anonimna Služba svetom Savi, nastala povodom prenosa Savinih moštiju iz Trnova u Mileševu 1237. Što je liturgijska poezija zauzela tako značajno mesto u našoj književnosti 13. stoleća, trba zahvaliti pre svega Teodosiju. On je napisao tri službe, posvećene trima domaćim svecima, Simeonu, Savi i Petru Koriškom, i tri Zajednička kanona, od kojih je prvi posvećen Hristu, Simeonu i Savi, drugi, na osam glasova, Simeonu i Savi a treći – opet Simeonu i Savi. Tih šest liturgijskih poema čine znatan deo naše stare poezije. One su tesno povezane s Teodosijevim žitijima, ne samo zato što je reč o istim ličnostima nego i po dubljim zakonima stilističkog oblikovanja u jednom i u drugom žanru. Naše srednjovekovno crkveno pesništvo ne možemo izjednačiti s poezijom u današnjem smislu, ali ne možemo ni staru žitijnu prozu poistovetiti s prozom u savremenom značenju. I u žitijima i u službama imamo ritmičku prozu, različitu od proze kakva je nastala u novijim vremenima. Ona je i u našoj srednjovekovnoj književnosti vršila istovremeno funkciju i proznog i poetskog, što se naročito vidi u žitijima čiji izraz stalno oscilira između dva pola, prozno-narativnog i retoričko-poetskog. Istorijski i biografski podaci često se u njima pretvaraju u višeznačne simbole. U liturgijskim pesmama ti simboli čine polaznu tačku književnog oblikovanja, pri čemu se događaji ili podrazumevaju, ili se na njih aludira. U Životu svetog Save Teodosije pripoveda kako je mladi Rastko, pod izgovorom da ide u lov na jelene, napustio roditeljski dom i pobegao u manastir. Isti pisac u Službi svetom Savi koristi lov na jelene kao poetski motiv, s osobenim, simboličkim značenjem. U službama nalazimo razvijene slike, bogatstvo metafora i simbola, velikim delom preuzetih iz vizantijske poezije. Najbolje od njih uzdižu se na momente do istinskog religioznog lirizma. Posebno je značajna svetlosna simbolika. Nje ima najviše kod Teodosija i drugih himnografa 13. stoleća, koje je i u žitijnoj prozi i u slikarstvu obeleženo dubokim doživljajem svetlosti, ali će i u kasnijoj našoj himnografiji kao i u čitavoj srednjovekovnoj književnosti – svetlosni simboli biti među najzastupljenijim i, ujedno, najdubljim značenjima opskrbljenima.

I posle Teodosija književnost se razvija u istim tematskim i stilskim okvirima. Najviše se pišu biografije vladara i arhiepiskopa. Novina je u tome što su ta kasnija žitija međusobno povezana i sabrana u jednu knjigu, u zbornik, poznat pod nazivom Život kraljeva i arhiepiskopa srpskih arhiepiskopa Danila II. U njemu je sadržano šest kraljevskih žitija (Uroša, Dragutina, kraljice Jelene, Milutina, Stefana Dečanskog i Dušana), od kojih je poslednje, Dušanovo, nedovršeno, i deset žitija arhiepiskopa, od Savinog naslednika Arsenija do Danila II, kojima su dodate tri istorijske skice "o postavljenju" prvih patrijaraha. Žitija su različitog obima, naročito u arhiepiskopskom delu, gde su, pored četiri opširna, sva ostala kratka, od nekoliko redova do tri stranice. Autori su takođe različiti. Najveći deo potiče od Danila: sva kraljevska žitija, izuzev poslednja dva, i najveći deo arhiepiskopskih. Preostala su delo njegovih anonimnih nastavljača, kojih ima najmanje dva, a možda i više. Među njima je najznačajniji Danilov učenik – autor žitija Dečanskog, Dušana i samog arhiepiskopa Danila. Njemu najverovatnije pripada i sastavljanje žitija u celinu.

Danilo je započeo tamo gde su stali biografi 13. veka. Od njih je prihvatio tematiku i filosofiju istorije, književni oblik i stil. Njegov je glavni uzor Domentijan a preko njega i Prvovenčani. Danilove su biografije "čista retorska žitija" vizantijskog tipa. Na Danila su se nadovezali njegovi nastavljači, posebno njegov učenik.

Od pojedinačnih biografija po vrednosti se izdvajaju tri: Milutinova od Danila i Stefana Dečanskog i arhiepiskopa Danila od Danilovog učenika. Danilov Život kralja Milutina, koji zauzima središnji položaj u knjizi, najopširniji je i ujedno najviše istoričan od svih ostalih životopisa. To delo mestimično, naročito u partijama o ratovima koje je vodio Milutin, prerasta u hroniku vladavine ovog kralja, koji je od svih Nemanjića najduže vladao, bio najveći ratnik i ujedno najveći graditelj zadužbina među njima. Danilo je čovek značajne književne kulture, ali bez većeg dara. Njegovo je pripovedanje bez reljefnosti, njegova retorika – bez pesničkog poleta. Njega talentom daleko nadmaša njegov učenik, koji je napisao dve najlepše biografije zbornika: Život Stefana Dečanskog i Život arhiepiskopa Danila II. Iako teži da ide stopama svog učitelja, učenik je mnogo bliži onoj liniji srpske hagio-biografike čiji su predstavnici Sava i Teodosije. Kao i oni, Danilov učenik, je pre svega pripovedač, s tom razlikom što njemu nedostaje emocionalno-psihološka komponenta koja čini osobenim dva spomenuta pisca. Njegovo kazivanje usmereno je na spoljašnja zbivanja; ono je više hroničarsko, epsko. Najviše domete postigao je u opisima masovnih kretanja i okršaja, u čemu je pokazao izvanredno osećanje za geografski prostor, tako retko kod naših starih pisaca. Dve ratne epizode iz njegovih žitija, bitka na Velbuždu i Života Stefana Dečanskog i Danilovo vojevanje s razbojnicima iz Života arhiepiskopa Danila, zajedno sa scenom Nemanjine smrti iz Savinog Života sv. Simeona, epizodom o Savinom begu u manastir iz Teodosijevog Života sv. Save i Životom Petra Koriškog u celini predstavljaju najveće pripovedačke domete naše srednjovekovne književnosti.

BACK