Tvorci slovenske knjige bili su dva učena Grka iz Soluna, Konstantin (u monaštvu Ćirilo) i Metodije. Oni su naučili slovenski jezik od makedonskih Slovena iz okoline Soluna, misionarski rad započeli su u Moravskoj 863. godine, a zatim ga proširili na susednu Panoniju. Njihovi učenici, pošto su nakon Metodijeve smrti (885. g.) proterani iz Moravske, razišli su se po zemljama slovenskog juga i u novim, povoljnim prilikama razvili su, raširili i doveli do konačne pobede delo svojih učitelja. Nove škole slovenske knjige, od kojih su najvažnije ohridska, u Makedoniji (za nju je vezan rad Klimenta i Nauma, najistaknutijih učenika solunske braće) i preslavska, u istočnoj Bugarskoj, postale su žarišta iz kojih se širila slovenska knjiga i hrišćanska misao po zemljama slovenskog juga i istoka.
Delatnost Ćirila i Metodija i njihovih učenika, bez obzira na mesto i državu gde se razvila, imala je opšteslovenski karakter. Opšteslovenske su i najvažnije tekovine njihovog rada: slovenska pisma, glagoljica i nešto poznija, ćirilica, prvi slovenski književni jezik, u nauci nazvan staroslovenskim, i književnost stvorena na njemu. Ćirilo-metodijevsko nasleđe postaće zajednička osnova svih književnosti crkvenoslovenskog kruga, među njima i srpske; njih će vekovima povezivati zajednički književni jezik i jedinstvena pravoslavno-vizantijska kulturna orijentacija.
U vreme kada su delovali Ćirilo i Metodije u Srbiji je vladao knez Mutimir, za čije se vladavine hrišćanstvo definitivno utvrdilo među Srbima. Ima indicija da je taj događaj povezan sa slovenskom misijom u susednoj Panoniji. Tome u prilog govorilo bi jedno pismo pape Jovana VIII knezu Mutimiru u kojem se srpski knez poziva da svoju zemlju u crkvenom pogledu podredi panonskoj dijecezi, na čijem je čelu stajao Metodije. Je li tada došlo do prodora slovenske knjige među Srbe ili se to dogodilo, kasnije, iz slovenskih kulturnih žarišta u Makedoniji i Bugarskoj, ostaje otvoreno pitanje. U prvih nekoliko vekova postojanja slovenske pismenosti ima svega nekoliko spomenika koji su, sudeći po jeziku, potekli s našeg tla: glagoljsko Marijinsko jevanđelje iz 11. veka, dva odlomka iz Apostolskih dela, pisana takođe glagoljicom i poznata pod nazivom Gerškovićev odnosno Mihanovićev odlomak (prvi od njih neki stavljaju u 11. vek). O postojanju slovenske pismenosti na našem terenu govore i sačuvani epigrafi: – Temnički natpis (10-11 vek), Humska ploča (10-11 vek), Ploča sudije Gradiše (12. vek), Natpis na ploči u Policama kraj Trebinja (druga polovina 12. veka). Najstariji spomenik narodnog jezika jeste pismo bosanskog bana Kulina Dubrovčanina iz 1189. Ono je, kao i svi spomenuti epigrafi, pisano ćirilicom. Iz iste epohe potiče i najstarija ćirilska knjiga srpske redakcije, jevanđelje zahumskog kneza Miroslava, brata Stefana Nemanje. Napisano na pergamentu lepim, krupnim slovima tzv. ustavne ćirilice i ukrašeno stilizovanim inicijalima i minijaturama u boji i zlatu, Miroslavljevo jevanđelje jeste ne samo najstarija nego i najlepša srpska knjiga srednjeg veka. Njene jezičke osobine pokazuju da je srpska redakcija staroslovenskog jezika dobila završni oblik.
Srpska redakcija (ili recenzija) nastala je na isti način kao i duge redakcije staroslovenskog jezika, bugarska, ruska, makedonska, hrvatska: prilagođavanjem jezika staroslovenskih tekstova domaćem (iz)govoru. Književnici su, prepisujući spomenute tekstove, izostavljali sve one znakove za koje nisu postojali glasovi u njihovom govoru ili su ih menjali saglasno promenama izvršenim u živom jeziku. Definitivno uobičajene tokom 11. i 12. stoleća, te su redakcije postale jezici slovenskih srednjovekovnih književnosti. One sve čine zajednički crkvenoslovenski jezik, čija se srpska varijanta u nauci naziva srpskoslovenskim (dok se naziv staroslovenski – negde proširen u starocrkvenoslovenski – upotrebljava za izvornu verziju tog jezika).
Uporedo s tim jezikom, iako u mnogo manjoj meri, koristi se i govorni jezik, naročito u pravnim dokumentima, tako da je za srpsku, kao i za ostale crkvenoslovenske književnosti srednjeg veka, karakteristična diglosija (dvojezičnost). U Srbiji je tokom čitavog srednjeg veka govorni jezik (koji se u nauci naziva starosrpskim) u funkciji književnog bio sasvim sporedan, za razliku od Hrvatske i Bosne, gde je narodni govor vrlo rano počeo preovlađivati u pisanim spomenicima i postepeno potiskivati crkvenoslovenski.
O ranim počecima književnog rada u zetsko-zahumskom primorju govori i latinski spis iz druge polovine 12. stoleća Regnum Slavorum (Kraljevstvo Slovena), odnosno Letopis popa Dukljanina, kako se ovaj spis – preveden, po izjavi anonimnog autora, katoličkog sveštenika iz Bara, sa slovenskog izvornika – obično naziva. U to delo ušli su u skraćenom obliku i neki raniji spisi od kojih se posebno spominje knjiga o podvizima sv. kralja Vladimira. Dukljanski letopis izlaže, u obliku rodoslova vladara, istoriju naših zemalja od dolaska Slovena do sredine 12. stoleća. On je, naročito u prvom delu, pun poetskih priča i legendi – priča o ljubavi i stradanjima Vladimira i Kosare najlepša je i najpoznatija od njih – u kojima nalazimo prepričana narodna predanja a možda i tragove iščezle epske poezije. Drugi deo spisa, gde je reč o događajima iz bliže prošlosti, odlikuje se snažnim osećanjem stvarnosti, tako da ovo delo – napisano na rđavoj latinštini i, uz to, misaono i stilski krajnje siromašno – svedoči o svom vremenu življe, potpunije i, uprkos legendama i ogrešenjima o faktografiju, verodostojnije od većine drugih, umetnički i kulturnoistorijski značajnijih dela naše stare književnosti.
 |
 |
 |
 |
 |
 |