Sačuvani spomenici iz najranijeg razdoblja naše pismenosti otkrivaju pravac srpske kulturne orijentacije u ranom srednjem veku. Smešteni na području koje je nekada presecala granica između dve podeljene polovine rimskog carstva, Srbi su se izvesno vreme kolebali između Istoka i Zapada, grčke i rimske crkve, vizantijskog i latinskog kulturnog uticaja. U početku preovlađuje zapadna orijentacija, naročito u primorskim krajevima. Dukljanska hronika i Miroslavljevo jevanđelje, dva najznačajnija književna spomenika prednemanjićke epohe, malo se razlikuju od sličnih radova na Zapadu. Tek od Stefana Nemanje i njegovih naslednika počinje čvrsto versko i kulturno vezivanje Srbije za Vizantiju, ali čak ni tada nisu prekinute veze s katoličkim Zapadom. U Srbiji je, u primorju, uz pravoslavnu, stalno postojala i katolička crkva. Preko nje i primorskih gradova strujaće zapadni uticaji prema unutrašnjosti Balkana i dalje na istok.

Vizantijska kulturna orijentacija bila je ipak presudna u svim oblastima našeg duhovnog života pa i u književnosti. Vezanost za Vizantiju ispoljila se na samom početku slovenske književnosti u ličnosti njenog osnivača Ćirila, jednog od najčuvenijih Vizantinaca svoga doba. Sve do svoje propasti, pa i posle toga, Vizantija će ostati presudan činilac u celokupnom duhovnom životu svih pravoslavnih Slovena.

Staroslovenska književnost započela je prevodima – i taj vid aktivnosti ostaće najvažniji i kasnije, u svim književnostima crkvenoslovenskog kruga. Najveći deo naše stare biblioteke činila su dela prevedena s grčkog jezika. Osnovni biblijski spisi dobijeni su još u ćirilo-metodijevskoj eposi. Taj fond kasnije se sve više uvećavao, u početku isključivo delima ranohrišćanske književnosti, da bi u kasnijim vremenima u njega ušla i pojedina dela iz vizantijske ili, čak, zapadnoevropske riznice. Naša srednjovekovna prevodna književnost pokazuje takvo bogatstvo i raznolikost da se u odnosu na nju originalno stvaranje jedva primećuje. Ona obuhvata najpre biblijske spise, zatim apokrifnu literaturu, hagiografije, duhovno pesništvo, crkveno besedništvo, beletrističku prozu, posebno romane i pripovetke, istoriografiju, pravna dela, bogoslovske spise i duge vidove učene književnosti.

Osnovna knjiga srednjovekovne hrišćanske kulture i na Istoku i na Zapadu bila je Biblija, veliki zbornik spisa različitog karaktera sabranih u dva dela koji se nazivaju Stari zavet i Novi zavet. Prvi deo sadrži predanja, istoriju i religiozno učenje Jevreja, a drugi govori o životu Isusa Hrista, o njegovom religioznom učenju i o njegovim učenicima i sledbenicima. Za sve hrišćane Biblija predstavlja svetu knjigu, te je stoga nazivaju Sveto pismo. U srednjem veku Biblija kod nas nije postojala kao jedinstvena knjiga, već su biblijski spisi priređivani u skladu s njihovom upotrebom u crkvenom bogosluženju. Od starozavetnih spisa u našoj književnosti najviše su bili prisutni Psaltir, zbirka psalama, odnosno religioznih himni, molitava i pesama pripisanih izrailjskom caru Davidu, i Priče Solomonove, zbirka poslovica, aforizama i mudrih izreka pripisanih Davidovu sinu, caru Solomonu, a od novozavetnih – Jevanđelje, koje u četiri zvanično priznate verzije (čiji su autori jevanđelisti Matej, Marko, Luka i Jovan) izlaže žitije Isusa Hrista i njegovo učenje, te Apostol, koji sadrži povest o Hristovim učenicima (Apostolska dela), i njihova pisma, u kojima se tumači i razvija Hristovo učenje (apostolske poslanice). Te knjige, a naročito Jevanđelje i Psaltir, koje su svakodnevno čitane i slušane u crkvi, predstavljaju ugaoni kamen srednjovekovne kulture, osnovicu hrišćanskog pogleda na svet, glavni izvor i uzor srednjovekovne književnosti.

Apokrifi ili lažne, "otrečene" knjige, javili su se u senci biblijskih spisa i svuda u hrišćanskom svetu, pa i kod nas, privlačili su čitaoce kako zbog fantastike, u kojoj ima dosta folklornog, tako i zbog težnje da likove sakralnih spisa, apstraktne i idealizovane, spuste na zemlju, da im pridaju ljudske osobine. Razne vizije i apokalipse, starozavetne i novozavetne (Otkrovenje Enohovo, Otkrovenje Varuhovo, Viđenje Bogorodičino i dr.), apokrifne poslanice, lažna jevanđelja i dr. izvršili su snažan uticaj na narodna shvatanja i verovanja i ostavili tragove kako u usmenoj tradiciji i pisanoj književnosti tako i u umetnosti, posebno u slikarstvu.

Dok su apokrifi nastali kao antiteza službeno posvećenim ili kanonskim spisima Starog i Novog zaveta, žitija svetaca ili hagiografije neposredno se nadovezuju na novozavetne knjige te predstavljaju produžetak biblijske "istorije". Zasnovana na hrišćanskoj filosofiji života, tendenciozna i didaktična po svojoj nameni, žitija svetaca, uprkos tome, najviše podsećaju na beletrističke žanrove, pripovetku i roman, te su i zbog toga bila popularna kod najširih čitalačkih slojeva. Sveci različitih sudbina, sveci ratnici poput Đorđa Kapadokijskog, sveci pustinjaci kao Antonije egipatski, sveci prosjaci kakav je Aleksije božji čovek, sveci grešnici, koji su se pokajali slično Pavlu Kesarijskom ili Mariji Egipćanki, – važili su kroz vekove kao uzorni likovi, vitezovi hrišćanske vrline, čiji su podvizi raspaljivali maštu mladih čitalaca i izazivali želju za oponašanjem. Slučajevima Svetog Save, s početka stare, i Dositeja Obradovića, s početka nove srpske književnosti, rečito govore o toj opojnosti žitija, kojoj se može naći pandan samo u viteškim romanima na Zapadu. U slovenskim literaturama srednjeg veka žitija zauzimaju posebno mesto ne samo zbog omiljenosti kod čitalaca nego i zbog uticaja koji su vršili na domaće književno stvaranje. Naročito je taj uticaj bio plodonosan u srpskoj književnosti, u kojoj na hagiografskoj osnovi nastaje najvažniji domaći književni žanr, "biografije" vladara i crkvenih poglavara.

U najužoj povezanosti s biblijskim i hagiografskim spisima stoji crveno pesništvo. Ono i po postanju i po funkciji ima isključivo bogoslužbeni, liturgijski karakter. U osnovi svih vrsta liturgijske poezije nalazi se molitva kako glavni oblik komunikacije s božanstvom. Istorijski gledano, hrišćanske obredne pesme nastavljaju se na psalme, starozavetne religiozne himne, koje do kraja ostaju osnovni deo, okosnica, svake hrišćanske službe i glavni uzor svih vidova religioznih pesama koje ulaze u sastav službe. Srbi, kao i drugi pravoslavni Sloveni, zajedno s obredom, primili su od Vizantije i tekstove religioznih himni te su – nadovezujući se na njih i verno sledeći prihvaćene uzore i pravila – za potrebe novih, nacionalnih kultova stvarali svoje službe, svoju crkvenu poeziju. U srpskim prilikama upravo crkveno pesništvo, zajedno sa hagiografijom, pokazalo se kao najplodniji od svih žanrova prihvaćenih iz vizantijske književnosti.

Crkveno besedništvo, naročito dela Jovana Zlatoustog i drugih besednika 4. stoleća, koje je nazvano "zlatnim vekom". Hrišćanske propovedi, Grigorija Niskog, Grigorija Nazijanzina, Vasilija Velikog, odigralo je veliku ulogu kako u moralnom i filosofskom obrazovanju hrišćanskog čoveka tako i u oblikovanju srednjevekovne književnosti. Preko beseda crkvenih otaca naši stari pisci došli su u posed bogate riznice stilistike i retorike antičkog doba. Naš srednjovekovni književni izraz razvio se na temeljima dveju velikih stilskih tradicija, biblijske književnosti, posebno psalama, s jedne, i antičke retorike, s druge strane.

Uz duhovne, javili su se i svetovni žanrovi, pripovetka i roman. Kod nas je bio preveden veliki broj pripovedaka istočnjačkog i vizantijskog porekla: Carica Teofana, Premudri Alkir, Eladije, Vrač i dr.; zatim duhovni, moralno-poučni roman Varlaam i Joasaf, čije je poreklo indijsko a do nas je dopro preko Vizantije, sa hristijanizovanom legendom o Budi i osnovi; potom roman o životinjama Stefanit i Ihnilat, takođe indijskog porekla, iz staroindijske knjige Pančatantra, dobijen posredstvom Arapa i Vizantije; legendarne povesti s temama iz antičke istorije Roman o Troji i Roman o Aleksandru. Do nas su doprli, iako nisu sačuvani u naši izvorima, i zapadni viteški romani: Tristan i Izolda, Bovo od Antone, Lanselot. Romani su se preko naših prevoda širili dalje na istok, u Rusiju, a srpska varijanta Aleksandride dospela je čak u Gruziju. Međutim, ma koliko da su ta dela bila rado čitana u našoj sredini, ma koliko da su imala odjeka u našoj staroj književnosti i ostavila tragova u usmenom stvaralaštvu, naročito najomiljenije od njih, Roman o Aleksandru, ona nisu imala većeg uticaja na izvornu književnost, nisu pokrenula stvaranje domaćih romana i pripovedaka. Naša originalna književnost u srednjem veku nema beletrističke proze a jedva da ima i poezije izvan religioznog kulta; estetska dimenzija u njoj javlja se više kao uzgredni rezultat nego kao osnovna odrednica književnog stvaranja.

Na prelazu između beletristike i učene proze stoji Fiziolog, jedna od najomiljenijih knjiga srednjeg veka, prisutna u svim književnostima Istoka i Zapada. Fiziolog je neka vrsta srednjovekovne zoologije, "životinjski ep, kako su ga neki nazivali, koji sadrži alegorijsko-moralističke opise raznih životinja, stvarnih i fabuloznih, date pitoresknim stilom punim fantastike i simboličnih slika. Knjiga predstavlja riznicu mitsko-bestijarijskih simbola, koji čine jedan od glavnih sastojaka srednjovekovnog književnog i umetničkog izraza. O njenoj rasprostranjenosti i omiljenosti u našoj sredini govori ne samo velik broj sačuvanih rukopisa nego i prisutnost pojedinih njenih simbola u staroj književnosti, slikarstvu i plastičnim umetnostima.

Značajno mesto u prevodnoj literaturi zauzimaju učena dela. Po tvrdnji Pavla Popovića, "sve nauke koje su cvetale u vizantijskoj i starohrišćanskoj oblasti – dogmatika, polemika, egzegeza, mistika, duhovno besedništvo, gramatika, zemljopis, istorija, pravo, filosofija itd. – susreću se u našoj srednjovekovnoj književnosti, i u njoj su zastupljene velikim brojem dela". Po rasprostranjenosti i jačini uticaja na domaće književno stvaranje i na formiranje srednjovekovnog pogleda na svet izdvaja se ranovizantijska patristika, duhovno besedništvo 4. stoleća, o kojem je već bilo reči, zatim dolazi bogoslovska književnost i razni moralni spisi, a od svetovnih žanrova treba istaći bogatu istoriografsku literaturu, prevode dela vizantijskih hroničara Hamartola, Zonare, Manasa i dr., pravnička dela itd. Preko tih prevoda u našu književnost srednjeg veka ušle su, pored hrišćanske misli i teologije, i velike tekovine antičke civilizacije, a pre svega retorika i filosofija, bez čijeg se razumevanja ne može shvatiti ni originalno književno stvaranje.

Antička filosofska misao u ranohrišćanskoj i vizantijskoj recepciji bila je dostupna i našem čitaocu, koji je, kao što sačuvani rukopisi pokazuju, mogao čitati o prvobitnom haosu i elementima, prostoru i vremenu, telu i duši, saznati šta su o tom i drugim pitanjima mislili veliki antički filosofi. On se mogao upoznati s najvećim filosofskim školama starog veka, i tako u svoj religiozni pogled i izraz uneti bogate ali rasute komadiće antičke filosofske tradicije. Filosofija je bila u službi teologije, ali se ni teologija nije mogla zamisliti bez filosofije. Kako je cela srednjovekovna književnost izrasla na teološkoj osnovi, to je i filosofija postala njen obavezni i neodvojivi deo. Svi književni rodovi, od slova i žitija do religiozne himne, bili su prožeti filosofijom.

BACK