Zmijanje. Tokom 1909. i 1910. godine Kočić
je u više časopisa i listova objavljivao odlomke iz ove pripovijetke (u
Srpskom književnom glasniku, Srpskoj riječi, Razvitku, Bosanskoj vili)
dajući im različite naslove: „Kroz Zmijanje“ (posvećeno
Jovanu Cvijiću), „Knjaz Mikailo spasava Ratkovo“. „Ratkovo se
zacarilo“. U cijelosti je pripovijetka objavljena u zbirci Jauci sa Zmijanja (
Zagreb
1910), s Kočićevim „Malim objašnjenjem“ na kraju knjige. Ono se
odnosi upravo na ovu pripovijetku i glasi:
„Prva stvar u ovoj knjižici, Zmijanje, kazuje,
prostosrdačno i bez pripovjedačkog uljepšavanja, istoriju one iste
oblasti, iz koje sam i dosad uzimao građu za svoje pripovijetke, štampane
u tri knjige pod nazivom „S planine i ispod planine“. Prema metodi umnog našeg
naučenjaka gosp. dra J. Cvijića bavio sam se ljetos antropogeografskim
ispitivanjima Zmijanja. Ta oblast, odvajkada nacionalno nesumnjivo srpska, nije
svuda u narodu našem pod tim svojim starinskim imenom poznata. Da bi se mnoge
crte i iz ovih a i iz dosadašnjih radova mojih lakše shvatile i razumjele, i
da bi zadovoljio radoznalost mnogih prijatelja koji su me pitali šta je to
Zmijanje, stavio sam ovo narodno kazivanje na početku knjižice, ostavljajući
da poslije u jednoj većoj umjetničkoj pripovijeci iznesem život i
borbu starih Zmijanjaca.
U najstarijim pjesmama narodnim spominje se Sa
Zmijanja Rajko, vlastelin bosanski, po kome je, na svu priliku, i prozvano
Ratkovo, jedno od najvećih srpskih sela uopšte. I u Vukovom Rječniku
imaju dva stiha pod riječju Zmijanj(e):
A nema nam sa Zmijanja Rajka.
– – – – – – – – – – –
–– – – – – – –
Puna mu je zmijanjske rakije
To je sve, jer u Vuka nema pjesama koje pjevaju
junačke podvige od Zmijanja Rajka, pobratima Miloša Obilića, Relje od
Pazara i Banović Strahinje, iako se i danas mnoge pjevaju na Zmijanju. Ja
sam dvije i štampao u „Bosanskoj vili“, broj 16, 17, 18, 19 od 1909.
godine.
U stranih pisaca, počevši od Kuripešića
1530. godine, ima mnogo više direktnih i indirektnih napomena o ovoj oblasti,
koja je imala za turskog suda i svoju autonomiju.
Nije bez interesa navesti da su mnogi naši
ugledni ljudi i vođe iz pošljednjeg bosanskog ustanka, među prvim
vojvoda Golub Babić, pop Karan i drugi, starinom Zmijanjci. Napošljetku je
zanimljivo čuti i razgovor što ga je vodio fra Grga Martić sa jednim
Zmijanjcem kad je prešao 1878. godine preko Zmijanja, hodeći u Beč da
ćesaru čestita okupaciju. „Otvorismo razgovore diplomatske s njime
(sa starcem Pantelijom). – Kako to bi, vi ste pametni ljudi fratrovi, da
kaurin Bosnu uzima? – A bi li volio Turčinu? – A bogami svejedno je,
zulumćar ovo, zulumćar ono. Ovo je SRPSKA ZEMLjA. „To starac –
nastavlja fra Grga – od 90 godina, a ja zubima grizem i pljuvačku žderem“
(Vidi fra Grgina Zapamćenja, str. 113)“.
Kočićeva i Martićeva nacionalna
određenja Zmijanja treba svakako shvatiti u kontekstu istorijskog trenutka
kojem pripadaju, a Kočićevu pogrešku u navodu da „u Vuka nema
pjesama koje pjevaju junačke podvige od Zmijanja Rajka“ treba ispraviti:
u Vukovom zborniku epskih narodnih pjesama postoje dvije pjesme u kojima se
pominje i Rajko od Zmijanja, u jednoj koja nosi naslov „Kotarci i Turci“ i u
drugoj, svakako poznatijoj, „Ženidba Kraljevića Marka“. (Vidi o tome u
radu Ljubomira Zukovića „Kočićev odnos prema usmenoj književnosti“,
Radio Sarajevo, Treći program, 1980, br. 30. str. 560–561.)
O pjesmama koje je Kočić objavio u
Bosanskoj vili („Od Zmijanja Rajko“ i „Đurić Barjaktar) ostao je
pomen i u njegovoj prepisci – u pismu uredniku ovog časopisa N. Kašikoviću
(vidjeti 59. i 60. pismo u III knjizi ovog izdanja
