Prema dokumentovanim svjedočenjima, Prokleta avlija je imala dugu genezu: započeta je 1928. godine u Madridu a objavljena 1954. godine. U međuvremenu je Andrić objavio nekoliko knjiga pripovedaka i tri romana. Prokleta avlija je plod velikog piščevog životnog iskustva i izgrađene tehnike pripovedanja. Pripovedačko iskustvo izgradilo je osobenu teoriju priče i pričanja, koja će dobiti središnje mjesto u strukturi ove proze.
Zanimljiv je istorijski i literarni kontekst Proklete avlije. Fra Petar je stvarno postojao i putovao je u Carigrad 1775. godine. Postojao je još jedan fra Petar. Njega je Andrić upoznao u manastiru Ovčarevo kod Travnika, kada je ovdje bio prognan 1915. godine. Ova dva fratra poslužila su Andriću da umjetnički oblikuje lik fra Petra u nekoliko pripovedaka: U vodenici, Šala u Samsarinom hanu, Čaša i Trup. Između Proklete avlije i pripovetke Trup postoji i neposredna sadržinska veza: Prokleta avlija se završava fra Petrovim progonstvom u Akru, a u Trupu, koji se pojavo mnogo prije Proklete avlije opisuju se zbivanja u Akri.
Prokleta avlija ima u svojoj sadržini neke stalne motive Andrićeve proze, poezije i esejistike. Dva su vodeća motiva u ovoj prozi: arhetip „braća-neprijatelji” i poetika piče i pričanja. Motiv priče i pričanja snažno prožima kazivanje u Prokletoj avliji: ne samo da su ključni likovi izraziti pripovedači, nego je narativno tkivo preplavljeno poetičkim diskursom o priči i pričanju. Zato ni jedno tumačenje ove proze ne može da ne govori o motivu priče i pričanja. Motiv arhetip „braća-neprijatelji” samo je inicijalni motiv oličen u braći Bajazitu II i Džemu koji se sukobljavaju oko prestola: sudbina Džem-sultana zainteresovaće mladog Ćamila koji će zbog toga dopasti tamnice i stradati; sudbina Ćamilova je u središtu priče priče o Prokletoj avliji, ali ta priča ima šire umjetničko značenje od obične pojedinačne sudbine. Ova priča o mladom Ćamilu uvodi niz drugih motiva koji imaju izrazitu značenjsku funkciju u strukturi Proklete avlije: individualno i opšte, prošlost i sadašnjost, identitet ličnosti, totalitarno društvo, tamnica, krivica i nevinost, patologija straha, ljepota i veličina prijateljstva.
U kritičkoj literaturi o Prokletoj avliji često se pokreće pitanje žanra: je li ova proza novela ili roman. Prokleta avlija predočava niz pojedinačnih sudbina obuhvaćenih prostorom i vremenom. Svaka sudbina dobila je svoju priču, sve priče su oblikovale novelističko-mozaičnu strukturu. Ali s obzirom na koncepciju, likove i kompoziciju, ova proza ima sve osobine romaneskne strukture. Prokleta avlija je roman po koncepciji, po obimu građe, idejnom zamisli, obradi likova, kompoziciji, značenjsom bogatstvu. Sve epske supstance (prostor, vrijeme, događaj i lik) dobile su puni obim u ovoj prozi. Kompozicija navedenih epskih supstanci vrlo je složena - Prokleta avlija ima prstenastu kompoziciju, jedinstvenu u savremenoj srpskoj prozi.
Kompozicija romana
Prokleta avlija ima zanimljivu i složenu kompoziciju. Oblikovana je na principu okvirne priče i priče u priči. Pošto u romanu ima više pričalaca, postavilo se pitanje ukomponovanja svih priča u skladnu i koherentnu cjelinu. To je učinjeno tako što je u romanu primjenjena prstenasta kompozicija, koja podrazumijeva više pripovedača ili naratora, a to dalje podrazumijeva i više tačaka gledišta: 1. pripovedanje objektivnog (sveznajućeg) pripovedača; 2. tačka gledišta bezimenog mladića; 3. fra-Petrova priča; 4. Haimova priča; 5. Ćamilova priča; 4. Haimova priča; 3. fra-Petrova priča; 2. tačka gledišta bezimenog mladića; 1. pripovedanje objektivnog (sveznajućeg) pripovedača.
Prvi kompozicioni okvir i prvu tačku gledišta čine uvodni i završni segment romana, koji nisu posebno obilježeni kao poglavlja. Prvi (uvodni) segment počinje rečenicom „Zima je, sneg zaneo sve do kućnih vrata” i završava: „Najbolje je ipak pustiti čoveka da priča slobodno”. Poslije toga započinje I poglavlje romana. Drugi (završni) segment počinje rečenicom „I tu je kraj” i završava poslednjom rečenicom romana: „Dalje! Piši: jedna testera od čelika, mala njemačka. Jedna!”. Ovaj segment je završni dio VIII poglavlja: nije grafički odvojen od teksta poglavlja, ali se osjeća nagla promjena tačke gledišta, vremena, prostora, sadržine i tona. Lako se zapaža da ovo kazivanje pripada objektivnom pripovedaču koji kazuje u 3. licu. U sadržini njegovoga kazivanja je uvodna slika groblja, rasprava fra-Mije Josića i fra Rastislava, mladićeva zagledanost u groblje; potom završna slika mladića pored prozora i replika koja se čuje iz druge sobe („I tako izgleda mladiću pored prozora...”). Objektivni pripovedač će pripovedačku nit predati bezimenom mladiću rečenicom „Tako izgleda mladiću pored prozora”. U međuprostoru, između dvije navedene rečenice, objektivni pripovedač, nosilac spoljašnje tačke gledišta, povremeno će preuzimati priču i opet je vraćati. Tako na primjer, rečenica: „Pa ipak, sve to kao da nije bilo najvažnije ni zauzimalo najviše mjesta u fra-Petrovim sećanjima na Prokletu avliju o kojoj je, u poslednjim danima svoga života, toliko pričao mladiću pored sebe” nesumljivo pripada objektivnom pripovedaču. Ovome pripovedaču pripada status pripovedača romana.
Drugi kompozicioni okvir čini sjećanje nemenovanog mladića na fra-Petra. Ovaj mladić pojavljuje se u uvodnom i završnom segmentu romana: „I sada, dok gleda njegov grob u snegu, maldić u stvari misli na njegova pričanja. I sve bi hteo, i po treći i po četvrti put, da kaže kako je lepo umeo dapriča. Ali to se ne može kazati (...) Najbolje je ipak pustiti čoveka da priča slobodno” (18-19); „I tu je kraj. Nema više ničeg. (...) Nema više ni priče ni pričanja. (...) Ničeg nema. Samo sneg i prosta činjenica da se umire i odlazi pod tu zemlju” (83). Navedena mjesta predstavljaju okvir u kome je smještena priča o Prokletoj avliji i stradalnicima u njoj. Prvi segment je opis psihološkog stanja bezimenog mladića, a drugi je doživljeni govor istoga mladića, kojim se završava sjećanje na pričanja fra-Petrova. U romanu je primjenjena tehnika retrospekcije: sjećanje na bolovanje i pripovedanje fra-Petrovo. Pripovedanje od početka prve glave romana pa do rečenice „I tu je kraj” teče kao kratko sjećanje, samo nekoliko trenutak, neimenovanog mladića koji kroz prozor gleda groblje pod snijegom i sluša glasove fratara u drugoj sobi. Za nekoliko trenutaka on je utonuo u „slušanje” fra-Petrove priče, pa se opet vratio u stavarnost - popisivanje stvari. Ima mjesta u romanu, koja se mogu shvatiti kao tačka gledišta bezimenog mladića: „Tu se fra Petar naslušao stranih imena gradova i moćnih svetskih ljudi, careva, kraljeva, papa, knezova i kardinala, što nikad u svom veku nije, prateći sve promene i pokrete u neobičnom životu Džem sultana”. Međutim, ova mjesta se mogu, s pravom, shvatiti i kao tačka gledišta objektivnog pripovedača. Kazivanje u trećem licu o fra-Petru jednako pripada i bezimenom mladiću i objektivnom pripovedaču.
O „stanovnicima” Proklete avlije. Izgled avlije. Fra Petar. Zaim. Položaj Proklete avlije. Jugo i nervoza. Karađoz. O fra-Petrovom pričanju (mladić). Priča o Jermenima. O fra-Petrovoj priči o Karađozu i Prokletoj avliji: „o kojoj je, u poslednjim danima svoga života, toliko pričao mladiću pored sebe”.
Fra Petar se seli u „ugao urednih, mirnih i povučenih ljudi”. Ćamil dolazi u isti ugao. Približavanje Petra i Ćamila. Ćamil odlazi u drugu prostoriju. Haim, „čovek, koji je morao da govori”.
Haimova priča o Ćamilu. O Džem-sultanu. Valija.
Fra Petar. Haim o špijunima. Zaim, Bas, Softa. Refleksija o prijateljstvu. Ćamilov izlazak u dvorište. On započinje priču o Džem-sultanu.
Ćamilova priča o Džem-sultanu, „drevna priča o dva brata”. O Bajazitu i Džem sultanu. Lukave igre evropskih vladara oko Džema. Džemova smrt.
Ćamilova priča o Džem-sultanu. Refleksija. U sumrak, kako se i pojavio, Ćamil je te večeri „nestao je u jednom od zavijutaka Proklete avlije”.
Ćamil se ne pojavljuje tri dana. Haimova priča o Ćamilovom kraju. Fra-Petrov strah.
Život u Avliji. Zaim. Bas. Kazivanje o očima. O Basu. Fra-Petrovo kazivanje u prvom licu - priviđa mu se Ćamil. Haim. U Akri - pričanje u prvom licu, u obliku dijaloške replike. Izbavljenje iz Akre i povratak u Bosnu. Završni segment: „I tu je kraj”.
Ovaj pregled nudi nekoliko zaključaka o tehnici ostvarivanja prstenaste kompozicije.
Kazivanje o Džem-sultanu nalazi se u srži romaneskne priče. Pričalac je Ćamil, jedini slušalac je fra Petar. Kazivanje traje pet-šest dana, kao „priča bez reda i kraja”, u trećem licu.
Priča o Ćamilu predstavlja kulminacionu tačku romana i jezgro romaneskne priče. Ona se oblikuje na osnovu dva kazivanja. Kazivanje Haimovo, sa prekidima, u skladu sa tokom događaja, namjenjeno je fra Petru kao jedinom slušaocu. Ono teče u trećem licu. Fra-Petrovo kazivanje o Ćamilu obuhvatnije je od Haimovog.
Fra-Petrova priča je osnovna priča romana: pripovedanje u svih osam poglavlhja teče tačke gledišta fra Petra. Ovo pripovedanje ima oblik trećeg lica, dok se prvo lice pojavljuje dva puta: jednom je fra-Petrovo kazivanje stavljeno pod navodnike jer je izgovoreno u pripovednom vremenu. Fra-Petrovo pripovedanje imalo je jedinog slušaoca u liku bezimenog mladića, kome je fratar na samrtoj postelji kazivao o Prokletoj avliji („o kojoj je, u poslednjim danima svoga života, toliko pričao mladiću pored sebe”).
Sadržina romana Prokleta avlija izložena u osam njegovih poglavlja, nije ništa drugo nego u nekoliko tremutaka oživljeno sjećanje bezimenog mladića na kazivanje fra-Petrovo pred smrt. Ovo sjećanje oživljava dok mladić posmatra kroz prozor fra-Petrove ćelije groblje pokriveno snijegom i u toj snežnoj belini svežu ranu ugažene ilovače oko fra-Petrovog groba. Njegovo utanjanje u sjećanje motivisano je na početku recenicom „Najbolje je ipak pustiti čoveka da priča slobodno” a neposredno uza nje započinje priča o Prokletoj avliji: „To je čitava varošica”. Njegovo buđenje iz sjećanja predočeno je na kraju romana: „Tako izglega mladiću pored prozora, kog su za trenutak zanela sećanja na priču i osenila misao o smrti. Ali samo za trenutak. Najpre slabo pa onda življe, kao u sporom buđenju, do svesti mu sve jače dopiru glasovi iz susedne sobe...”
Kao što se fra-Petrovo kazivanje inkorporiralo u sebe manja kazivanja drugih aktera priče, tako se nad njegovo kazivanje nadnosi oko, uho i govor objektivnog pripovedača čije kazivanje teče u trećem licu. On se nadnosi nad cijeli svijet romaneskne priče držeći u svojim rukama konce svih pojedinačnih priča i upravljajući tokovima svih romanesknih zbivanja.
Mogli smo jasno da odredimo granice dva spoljašnja prstena. To nije moguće učiniti u unutrašnjoj priči o Prokletoj avliji: oni se uočavaju ali se stalno ukrštaju pa i prožimaju. Ova prožimanja su dvojake prirode. U kazivanja Ćamilova o Džem-sultanu i Haimova kazivanja i Ćamilu neosjetno ulazi tačka gledišta fra-Petrova. U fra-Petrovo kazivanje o Prokletoj avliji vrlo često se upliće tačka gledišta objektivnog pripovedača - teško ih je razlučiti jer oba kazivanja teku u obliku trećeg lica. Ovdje se može postaviti još jedno zanimljivo pitanje: zar nema u fra-Petrovom kazivanju i tačke gledišta bezimenog mladića kroz čiju svijest prolazi cijela priča romana?
 |
 |
 |
 |
 |
 |