Andrić je u književnost ušao pjesmama u prozi „U sumrak“ i „Blaga i dobra
mesečina“ objavljenim u Bosanskoj vili 1911. godine. Pred Prvi svjetski rat, u
junu 1914. godine, u zborniku Hrvatska mlada lirika objavljeno je šest
Andrićevih pjesama u prozi („Lanjska pjesma“, „Strofe u noći“, „Tama“, „Potonulo“,
„Jadni nemir“ i „Noć crvenih zvijezda“). Prvu knjigu stihova u prozi -
„Ex Ponto“
- Andrić je objavio 1918. godine u Zagrebu, a zbirku „Nemiri“ štampao je u
Beogradu 1920. godine.
Sve Andrićeve lirske pjesme koje za njegovog života nisu
bile sabrane u knjigu objavljene su posthumno, 1976. godine u Beogradu, pod
nazivom „Šta sanjam i šta mi se događa“.
Andrićevo delo možemo podeliti u nekoliko tematsko-žanrovskih celina.
U prvoj fazi, koju obeležavaju lirika i pesme u prozi (Ex Ponto, Nemiri),
Andrićev iskaz o svetu obojen je ličnim egzistencijalno-spiritualnim traganjem
koje je delomično bilo podstaknuto i lektirom koju je u to vreme čitao (Kirkegor
na primer). Mišljenja kritike o umetničkim dosezima tih ranih radova podeljena
su: dok srpski kritičar Nikola Mirković u njima gleda vrhunac Andrićevog
stvaralaštva, hrvatski književni istoričar Tomislav Ladan, Andrićev zemljak iz
srednje Bosne, smatra da se radi o nevažnim plačljivim adolescentskim nemirima
koji odražavaju piščevu nezrelost i nemaju dublje ni univerzalnije
vrednostiDruga faza, koja traje do Drugog svjetskoga rata, obilježena je
Andrićevim okretanjem pripovjedačkoj prozi i, na jezičkom planu, definitivnim
prelaskom na srpsku ekavicu (što je u dosta radova stvorilo čudnu mješavinu u
kojoj narator koristi srpski ekavski, a likovi - često fratri - govore nekim od
jekavskih ili ikavskih dijalekata). Po opštem priznanju, u većini pripovjedaka
Andrić je našao sebe, pa ta zrela faza spada u umetnički najproduktivnije, s
većinom Andrićevih najcjenjenijih priča.
Pisac nije bio sklon književnim eksperimentima koji su dominirali u to doba,
nego je u klasičnoj tradiciji realizma 19. vijeka, plastičnim opisima oblikovao
svoju vizuru Bosne kao razmeđa istoka i zapada, natopljenu iracionalizmom,
konfesionalnim animozitetom i emocionalnim erupcijama, ponajviše na erotskom
planu. Ličnosti su pripadnici sve četiri etničko-konfesionalne zajednice (Bošnjaci,
Jevreji, Hrvati, Srbi - uglavnom prozvani po konfesionalnim, često pejorativnim
imenima (Vlasi, Turci)), uz pojave stranaca ili manjina (Jevreji, strani
činovnici), a vremensko razdoblje pokriva uglavnom 19. vijek, ali i prethodne
vijekove, kao i 20.
Treća faza obilježena je obimnijim djelima, romanima Na Drini Ćuprija, Travnička
hronika, Gospođica i
najznačajnijim nedovršenim djelom Omerpaša Latas, kao i najznačajnijim
ostvarenjem toga razdoblja, pripovjetkom Prokleta avlija. Uz izuzetak Gospođice,
realističkog psihološkog romana smještenog u srpsku palanačku sredinu, radnja
ostalih djela uglavnom je smještena u Bosnu, u njenu prošlost ili u narativni
spoj prošlosti i sadašnjosti.
Ocjena Andrića kao romanopisca daleko je od jednoznačne: po nekima je pisac, na
zasadama franjevačkih ljetopisa i spore, sentencama protkane naracije, uspio da
kreira upečatljiv svijet „Orijenta u Evropi“; po drugima, Andrić je autentični
autor kraćega daha, poput Čehova, pa je najbolji u novelama i pripovjetkama, dok
mu odriču vrednost postignuća u većim kompozicijama. Bilo kako bilo, Andrić je u
svijetu uglavnom poznat po svoja dva romana, Na Drini ćuprija i Travnička
hronika (prvi je pisan tokom Drugog svjetskog rata u Beogradu).
Piščevo se pripovjedanje u navedenim delima odlikuje uverljivo dočaranom
atmosferom, upečatljivim opisima okoline i ponašanja, no ne i psihološkim
poniranjem - većina je Andrićevih likova (osim franjevaca) gonjena biološkim
imperativima i determinizmom u ponašanju koji podseća na naturalističku školu
19. veka. Osim tih djela, autor je objavio i niz pripovjedaka, putopisne i
esejističke proze, te vjerovatno najbolje djelo kasne faze,
zbirku aforističkih
zapisa Znakovi pored puta , nesumnjivo jedno od Andrićevih najvrednijih djela.
Poslije Andrićeve smrti, prvo stidljivo, a onda i otvoreno (posebno u doba posle
raspada Jugoslavije), počela su se pojavljivati i kritička osporavanja piščevog
opusa - što nije bilo moguće tokom Andrićevog života, kada je uživao status
nedodirljivog državnog pisca. Ti se prigovori mogu svesti na dve zamjerke:
nacionalno-političke i estetsko-književne. Po prvoj, gledano iz hrvatske vizure,
Andrić je ocjenjen kao nacionalni renegat i protagonista velikosrpske ideologije
u unitarističkom jugoslavenskom ruhu, tj. kao neka vrsta nacionalnog otpadnika.
Iako je uvrštavan u razne antologije hrvatske književnosti, trenutni status u
Hrvatskoj nije mu baš zavidan. Slične ocjene dolaze i od bošnjačke strane (Muhsin
Rizvić i drugi), uz dodatak da Andrić u svojim djelima prikazuje Bošnjake
muslimane kao „Turke“ - poluazijatske nasilnike, podsvesno mučene kompleksom „izdaje“
zbog prelaska na islamsku vjeru. To je mišljenje potkrijepljivano ne samo
odlomcima iz piščevih djela, nego i njegovim esejističkim i publicističkim
radovima u kojima slavi Njegoša i „istragu poturica“.
Drugi je prigovor ozbiljniji i dugoročno važniji i cilja na precjenjenost
Andrića kao pisca, te na njegovu zastarjelost i plošnost njegovih karaktera. Iz
vizure hrvatske književnosti, Andrić se ne može porediti s modernističkim
pripovjedačima (od Polića Kamova preko Krleže i Marinkovića do Slobodana Novaka),
pa čak ni sa stilski bliskim, politički kontroverznim Pavelićevim „doglavnikom“
Milom Budakom, s kojim kao pisac tradicionalistički oblikovanih regionalnih
epopeja i biološki determinisanih snažnih erotskih strasti ima dosta sličnosti (koliko
god se idološki razlikovali).
U srpskoj književnosti Andrić je (gledano iz ideološke vizure) stalno i napadno
apostrofiran kao „Srbin-katolik“, ali je, s druge strane, srpska kritika
neodlučna koliko dobro se Andrićev tematski prosede uklapa u maticu srpske
književnosti (često se Miloš Crnjanski ističe kao najznačajniji srpski pisac 20.
veka, a postmodernistički trendovi, od Kiša do Pavića takođe nisu išli na ruku
Andrićevoj reputaciji). I, naposljetku, bošnjačka kritika smatra da je Andrić
pisac slabijeg zamaha i dosega od Meše Selimovića i još nekih savremenih pisaca
eksperimentalnog izraza.
Može se reći da Ivo Andrić ostaje sporni klasik oko kojega se lome politička
koplja. Ovaj autor sve više postaje predmet političkih sporova a sve manje služi
kao izvor inspiracije modernim piscima. Posle raspada Jugoslavije, Andrić se u
Srbiji vodi isključivo kao srpski književnik. Najznačajniji dio svog
stvaralačkog života, Andrić je bio srpski pisac. Bio je član Srpske akademije
nauka i umetnosti.Za razliku od toga u Hrvatskoj ga smatraju srpskim i hrvatskim
književnikom.
|
|
|
|
|
|