Šta je zemljotres,
seizmologija i kako se dijele zemljotresi?
Zemljotres, potres
ili
trus,
to su nagli,
iznenadni i kratkotrajni pokreti slojeva Zemljine kore,
koji u obliku udara, valova,
drhtanja i tutnjave izazivaju potrese. Potres izazivaju
aktivni tektonski pokreti duž uzdužnih i poprečnih rasjednih linija, erupcije
vulkana, obrušavanje stijena u podzemnim kanalima, pad meteorita i dr.
Nauka koja
proučava zemljotrese naziva se seizmologija.
Seizmologija predstavlja ogranak geofizike kao šire
naučne discipline, koja se inače bavi proučavanjem svih fizičkih polja Zemlje.
Seizmologija izučava složene procese koji
uslovljavaju
pripremu I genezu zemljotresa, zatim procese stvaranja i prostiranja seizmičkih
talasa kroz Zemljinu unutrašnjost, tektonske procese u
žarištu
zemljotresa, mehaničke efekte dejstva seizmičkih
talasa na tlu i građevinskim objektima i td. Seizmologija se bavi i utvrđivanjem
parametara seizmičkog hazarda (seizmičke opasnosti) širih regiona, zatim
seizmičkom mikrorejonizacijom manjih prostora kao sto su lokacije građevinskih
objekata, izučavanjem mogućnosti prognoze jakih zemljotresa, stvaranjem i
kretanjem cunami talasa (velikih talasa koje generisu podvodni zemljotresi) i
td. Ukratko, seizmologija je nauka o zemljotresima, a ime je dobila od grckih
rijeci seismos - potres i logos - nauka.
Seizmologija, kao zasebna
naučna disciplina, nastaje pojavom prvih instrumenata za registrovanje
zemljotresa. Prvi kvalitetni instrumentalni zapisi zemljotresa (seizmogrami)
registrovani su u XIX vijeku. Na teritoriji Balkana prva instrumentalna
registracija zemljotresa izvršena je jos 1882. godine, kada je u Zagrebačkoj
meteorološkoj opservatoriji instaliran jedan mehanički seizmograf.
Nešto kasnije, 1904. godine, započela su instrumentalna seizmoloska osmatranja u
Sarajevu, a odmah zatim (1906. godine) i u Beogradu. U Podgorici, seizmološka
stanica je formirana 1. maja 1960. godine.
Engleski geolog
Šon Mičel
(1724-1767) prvi je 1760. godine izneo zamisao da su potresi talasi
koje pokreće pomicanje masa stenja kilometrima ispod
površine, a 1855. godine
italijanski fizičar Luiđi Palmijeri
(1807-1896) izradio je prvi seizmograf
za
proučavanje tih talasa.
Danas ima više
stotina seizmografskih stanica na svim kontinentima, uključujući i Antarktik, a
vibracije jačih potresa mogu se otkriti i na velikim udaljenostima, praktično
svugde na Zemlji. Nešto od tih potresa može se čuti uhom. Po Prajeru, naše uho
je sposobno da oseti primarne talase od 14 kHz donje granice čujnosti (do 24 kHz
gornje granice čujnosti). Ali, to je mali deo mnoštva talasa i sasvim nedovoljan
za predviđanje nesreće.
Pri
pojavi potresa razlikuje se
hipocentar
ili
centar potresa
kao mjesto začetka i početnog pokreta i udara potresa u dubini Zemljine kore do
60 km,
a rjeđe i do 700 km dubine;
epicentar
je mjesto neposredno
iznad hipocentra na površini Zemlje s najjačim udarom. U epi
centru potresa
javljaju se vertikalni udari sa spuštanjem i izdizanjem tla (tzv. sukusorno
kretanje), a dalje u okolini udari se javljaju u obliku valova, ili valne
oscilacije (tzv.
undulatorno kretanje). Kod valova se razlikuje
amplituda
kao visinska razlika
između njegovog dna i vrha, valna dužina
koja obuhvaća brijeg i dolinu
valova, valni period
vrijeme za koje val prijeđe valnu dužinu, i
brzina prostiranja vala. Pojava potresa sastoji se od: prethodne faze
s tutnjavom i manjim udarima (prva prethodnica s bržim longitudinalnim valovima
i druga prethodnica sa sporijim transverzalnim valovima), glavna faza sa
najjačim udarima i završne faze sa slabijim udarima, podrhtavanjem i
tutnjavom. Tim potresima stvaraju se oblici reljefa (pukotine duge i preko 600
km, široke preko 10 m i dr.).
Zemljotresi
se dijele:
1.
Prema uzrocima pojave: tektonski (najčešći i
najjači trusovi izazvani tangencijalnim i radijalnim tektonskim pokretima),
vulkanski (snažni i razorni potresi pri vulkanskim erupcijama), urvinski
(slabiji lokalni trusovi zbog rušenja i obrušavanja zidova i tavanica
podzemnih kanala i pećina), i meteorski (potres izazvan udarom meteorita
– u Sibiru 1908. Osjetio se na daljini 5200 km);
2.
Prema mjestu pojave – kopneni i
podmorski (podmorski izazivaju morske valove visoke do 40 m, prelaze oceane
brzinom do 900 km/h); (Tsunami – 26.12.2004. Indijski ocean)
3.
Prema pravcu prostiranja – centralni
(kružnim oblikom zahvaćene oblasti), lateralni (elipsastog oblika) i
linearni ili aksijalni (izduženi oblik duž tektonskih rasjeda);
4.
Prema načinu opažanja
– makroseizmi se čulno opažaju, a mikroseizmi
instrumentima. Mikroseizmi se dijele na teleseizmičke pokrete
izvan makroseizmičkih oblasti i mikroseizmičke oscilacije slabih
trusova;
5.
Prema energiji i veličini prostiranja
– lokalni (primjećuju se čulno do 200 km, a
instrumentima do 500 km udaljenosti), mali (čulno se osjećaju do 600 km,
a instrumentima do 5000 km), srednji (čulno se osjećaju od 300 do 1000
km, a instrumentima do 10 000), veliki (čulno se osjećaju preko 500 km, a
instrumentima do 12 000), i svjetski (čulno se osjećaju do 2000 km, a
instrumentima do 20 000 km);
6.
Prema veličini ubrzanja trusnih valova.
Međunarodna skala jačine
potresa kreće se od I do XII stepeni, prema jačini udara i potresa.
Prvi stepen je čulno neprimjetan dok je XII katastrofalan. Od njega se
ruše sve građevine, mijenja se reljef, nastaju i nestaju jezera, nastaju u
reljefu ogromne pukotine, riječni tokovi mijenjaju pravac i dr. Potresi su na
Zemlji rasprostranjeni po oblastima tzv. trusne oblasti. Seizmičke
oblasti sa čestim i jakim potresima su u prostoru Tihog oceana i duž njegove
zapadne i istočne obale, zatim u prostoru Sredozemnog mora i duž alpskih i
himalajskih vjenačnih planina. Penseizmičke oblasti s rijetkim i
slabim trusovima su na granicama spomenutih oblasti, a aseizmičke
oblasti bez potresa su vodoravni stari geološki slojevi (Kanadski štit,
Ruska ploča i dr.)
Home
