Metafizika
Mnogi će reći da je Aristotelova Metafizika vrhunac njegove filozofije. Njen je uticaj na današnji način razmišljanja je neizmjeran. Centralna postavka metafizičkih spisa glasi da svijet postoji onakav kakav se pojavljuje i da ga mogu razumjeti obični ljudi s odgovarajućim sposobnostima i uz vježbu. Naime, u suštini metafizika i izučava ono što je "iza" prirode, ili kako Stagiranin kaže "prve principe i uzroke bivstva". Izgradnju svoje kolosalne "prve filozofije", Aristotel započinje temeljitom kritikom Platonove teorije ideja, na osnovu koje će se u srednjem vijeku odvijati čuvena rasprava o statusu univerzalija (opštih pojmova). Aristotel je prvi jasno uveo ontološku razliku, do koje posebno drži jedan od najznačajnijih savremenih filozofa Martin Hajdeger. Naime, on razlikuje prvu i drugu supstanciju. Pri tome, opšti pojmovi koji odgovaraju Platonovim idejama- ne postoje iznad ili pored pojedinačnih bića i stvari nego u njima (lat. in rebus). U suštini, supstancija kao osnovna kategorija Aristotelove filozofije predstavlja jedinstvo pojedinačnog i opšteg prve i druge supstancije, materije i forme. Njegovo ontološko učenje je hilemorfizam.
Aristotelova forma je kao ono opšte u pojedinačnim bićima i stvarima- aktivni princip. Materija je, kao pasivni princip samo mogućnost koja čeka da bude uobličena i tako pređe u stvarnost. To je kao kada domaćica od tijesta, pomoću modli pravi kolačiće- zvane formice. Jedinstvo materije i forme, pojedinačnog i opšteg stvarnosti i mogućnosti - daje različite oblike supstancije. U tom smislu, ono što nastaje ne nastaje iz ničega (ex nichilo), već je ostvarivanje imanentne mogućnosti.
Aristotelov Bog ima zapravo status kao i Anaksagorin "prvi pokretač" Nus, ili Platonova ideja dobra. Zato je pogrešno Aristotela smatrati začetnikom panteizma, već eventualno teizma i deizma, po kojima je Bog samo "prvi pokretač" svijeta, koji se poslije razvija po svojim zakonitostima.
Realist i relativisti
Aristotelova razmišljanja plod su situacija u kojima je živio i njegovog vremena. Sukobio se oko pitanja može li se vanjski svijet opisati objektivno, onakav kakav jeste, ili je svaki naš opis svijeta ukorijenjen u lično iskustvo?
To prepiranje možemo opisati kao sukob između realista i relativista (ili antirealista). Pripadnici elejske škole, koja je bila uticajna u onodobnoj Atini, smatrali su da ljudi ne mogu spoznati svijet: Sve što znamo samo su iluzije u neizvjesnosti koja se neprestano mijenja. Potraga za stvarnom slikom svijeta je čisto gubljenje vremena. Trebali bismo se okrenuti spoznavanju sebe.
Ta će stajališta potaknuti nastanak sofističke škole, kojoj su se Sokrat, Platon i Aristotel duboko protivili jer su sofisti odbacivali ideju najviše Istine.
"Zaista filozofija je najbožanstvenija, i najviša nauka, jedina za koju kažemo da mora iz dva razloga da bude najbožanstvenija: jer božanstvena nauka je, u isto vrijeme ona koju bi Bog najradije posjedovao i koja bi raspravljala o božanskim stvarima. A nauka o kojoj govorimo stvarno jedina ima to dvostruko obilježje: s jedne strane, prema opštem mišljenju, Bog je uzrok svih stvari i načela, s druge strane, takvu nauku može posjedovati jedino Bog, ili bar uglavnom Bog. Sve druge nauke su, dakle, potrebnije od nje, ali nijedna nije bolja od nje. [...]"
(Aristotel, Metafizika, 1971:9, 140)
