Istorijat

Kraljevina Jugoslavija je prema Hitlerovim i Musolinijevim planovima trebalo da bude rasparčana i podeljena između Trećeg Rajha, Italije, Mađarske i Bugarske. Ostatak bi bio pretvoren u male protektorate ili kvinsliške države uključene u orbitu sila osovine.1941. godine Jugoslavija je imala nešto manje od 16 miliona stanovnika koji su živeli na teritoriji od 247.542 hiljade kvadratnih kilometara. Njene granice sa Albanijom, Grčkom, Bugarskom, Rumunijom, Mađarskom, Austrijom (tada već priključenoj Trećem Rajhu) i Italijom protezale su se u dužini od 3.100 kilometara, dok je dužina jadranske obale dostizala 1900 kilometara.

Nerešeni politički, privredni, nacionalni i drugi odnosi činili su Jugoslaviju nestabilnom državnom zajednicom sa reakcionarnom unutršnjom i kolebljivom spoljnom politikom. Antikomunizam na unutrašnjem i spoljnom planu predstavljao je važnu karakteristiku njene orijentacije, pa je sasvim razumljivo, što je ona među posljednjim zemljama u Evropi uspostavila diplomatske i trgovinske veze sa Sovjetskim Savezom tek u leto 1940. godine.

Kralj Aleksandar se u spoljnoj politici prvenstveno oslanjao na Francusku i Englesku, kao i na Malu antantu, koja će se raspasti posle Hitlerove agresije na Čehoslovačku. Njegov naslednik regent knez Pavle bio je anglofilski nastrojen, ali je u praktičnoj politici lavirao da bi se negde 1940. godine sasvim približio Italiji i Njemačkoj. Smatrao je da posle poraza Francuske u Evropi ne postoji snaga koja može zaustaviti ekspanziju sila Osovine, pa je nastojao da neutralnom politikom izbegne sudbinu ostalih pokorenih zemalja. Na kraju je, ipak, popustio pred stalnim pritiscima Berlina i Rima i pokušao da priđe koaliciji fašističkih država, ali takva politika dovešće do sloma Kraljevine Jugoslavije, i do njegovog pada kao regenta.

Kroz Jugoslaviju prolaze železnice i putevi koji povezuju Evropu sa Azijom I Grčkom, a za Nemačku je od posebnog interesa bio i Dunav, kao vodena magistrala koja spaja Srednju Evropu sa Crnim morem. Gering je odmah posle anšlusa Austrije, naredio da se što pre rekonstruiše korito Dunava na njegovom austrijskom delu. Istovremeno je bio izgrađen plan o četvorogodišnjoj rekonstrukciji čitavog plovnog toka Dunava, uključujući tu i rekonstrukciju njegovih pritoka: Drave, Save, Tise,Morave i Pruta. Takođe je bilo predviđeno da se Dunav spoji sa kanalima s najvećim nemačkim rekama: Rajnom, Majnom i Elbom. Dunavu je pridavan važan značaj u budućoj nemačkoj vojnoj i privrednoj ekspanziji u jugoistočnoj Evropi, na Istoku kao i u trgovini s Turskom, Iranom i drugim zemljama Bliskog istoka.

Jugoslavija je za Treći Rajh predstavljala ozbiljnog trgovinskog partnera, uvoznika industrijske robe i izvoznika poljoprivrednih proizvoda. Sem toga, Nemce su privlačile značajne rudne rezerve - bakar (drugo mesto u Evropi), cink, molibden, hrom, olovo i naročito boksit.Od posebne je važnosti bio strateški položaj Jugoslavije.

Već od 1936. godine Nemačka je postala najveći Jugoslovenski spoljnotrgovinski partner, da bi se 1940. godine njen udeo u celokupnok jugoslovenskoj razmeni sa svetom povećao na čitavih 60 procenata. u oktobru iste godine, potpisan je novi trgovinski ugovor između dve zemlje, koji je Jugoslaviju faktički pretvorio u poljoprivredno - sirovinsku bazu Trećeg Rajha. Štaviše, njen finansijski sistem je bio ukljućen u evropski kliring pod pokroviteljstvom Nemačke.

Kako su odmicale nemačke pripreme za rat protiv SSSR, tako je problem Jugoslavije postajao sve aktuelnij, jer se Hitler nije usuđivao da na ovomkrilu ostavi jednog " značajnog i prevrtljivog neutralca ". Velike aspiracije prema delovima jugoslovenske teritorije imao je i Musolini, koji se pripremao i za konačan obračun sa Grčkom.

U vreme državnog udara i demonsracija u Beogradu (27. mart 1941.) protiv Trojnog pakta, u Berlinu su vođeni razgovori s japanskim ministrom inostranih poslova Macuokom. Nemačka vlada je odmah prekinula razgovore i sazvala spcijalno savetovanje najviših vojnih i politički rukovodilaca. Savetovanju su prisustvovali: Hitler, Gering, Kajtel, Ribentrop, Jodl, Gebels, Brauhič i drugi. Sačuvan je zapisnik sa tog savetovanja. Prema njemu, Hitler je izjavio:

"Jugoslavija je bila neodređeni faktor u odnosu na planiranu opraciju "Marita", a još više u odnosu na plan "Barbarosa". Srbi i Sloveni uopšte nikada nisu bili pronemački orijentisani... Da je do državnog udara u Beogradu došlo za vreme realizacije "Barbarose", onda bi posledice po nas svakako bile znatno ozbiljnije ... Ja sam odlučio da ne čekam na moguću deklaraciju o lojalnosti nove beogradske vlade, već da naložim izvršavanje svih priprema da bi se Jugoslavija uništila u vojnom pogledu i kao nacionalna jedinica" Hitler je 27. marta potpisao direktivu broj 25. o napadu na Jugoslaviju.

U Jugoslaviji je u to vreme živelo oko 500 hiljada folksdojčera, pretežno u Vojvodini. Oni su samoinicijativno i uz pritisak Berlina dobili mogućnost da se organizuju u fašističke teritorijalne jedinice "gau" i jš pre nemačke agresije imali su svoje gaulajtere. Pod vidom raznih sportskih i kulturnih udruženja i manifestacija vršili su vojnu obuku svojih članova i bavili se špijunskom i diverzantskom aktivnošću protiv Jugoslavije. Kasnije će se iz redova folksdojčera formirati divizija "Princ Eugen", koja će počiniti krvave zločine u mnogim krajevima našr zemlje i učestvovati u borbi protiv partizana i Narodnooslobodilačkog pokreta. Folksdojčeri su praktično predstavljali produženu ruku njemačke ambasade u Jugoslaviji, koja je sredinom marta 1941. godine imala oko 500 članova.

Neposredno pre fašističke agresije, po instrukcijama Berlina i Rima, aktivirane su i mobilisane sve petokolonaške snage u Jugoslaviji; ustaše Anta Pavelića, "Zbor" Dimitrija Ljotića, VMRO (makedonski profašistički pokret) Vanča Mihajlova... Peta kolona je imala raširenu mrežu u vojsci i policiji.

O napadu na Jugoslaviju i modifikaciji plana "Marita", Musolini je obavešten tek 28. marta, kada mu je Hitler predložio da se "usaglase i koordiniraju nemačke i italijanske opracije". Prema dogovoru sila "Osovina", Italiji je obećan najveći deo jugoslovenske jadranske obale, zatim delovi Makedonije, Kosova i Crne Gore. Mađarska je trebalo da dobije Bačku, a Bugarska - Makedoniju. Vojska Italije i Mađerske dobila je zadatak da učesvuje u napadu na Jugoslaviju, dok se učešće Rum,unskih trupa nije predviđalo, jer su se one pripremale za rat protiv Sovjetskog Saveza. Monarho - fašistička Bugarska nije se usudila da pošalje svoje trupe u napad priotiv Jugoslavije i Grčke, ali je svoju teritoriju stavila na raspolaganje Vermahtu. Agresija na Jugoslaviju trebalo je da započne istovremeno s napadom na Grčku.

Plan je predviđao da istovremeno uslede munjeviti udari Vermahta sa teritorije Rumunije, Mađarske, Austrije i Bugarske po koncetričnim pravcima prema Zagrebu, Beogradu i Skoplju sa ciljem da se Jugoslovenske trupe raščlane i uništavaju po delovima. Da bi se sprečilo eventualno spajanje grčkih i jugoslovenskih snaga, nemačkoj vojsci je naređeno da najpre ovlada južnim delom Jugoslavije, da se preko Makedonije, južne Srbije i Kosova spoji sa italijanskim trupama u Albaniji i tako odseče ove krajeve od ostale jugoslovenske teritorije.

Za napad na Jugoslaviju nacistička nemačka je angažovala 32 divizije, od kojih je 6 bilo tenkovskih a 5 mehanizovanih. Sve ove snage bile su objedinjene u takozvani Jugoistočni front pod komandom feldmaršala Vilhelma Lista. Odnosno, taj front su sačinjavale 2. i 12. armija, kao i 1. tenkovska grupa. Nemačka 12. armija se nalazila na teritoriji Bugarske i Rumunije. Podršku iz vazduha napadačima su pružale 4. vazdušna flota generala Aleksandra Lera (744 aviona) i 8. vazduhoplovni korpus generala Rithofena, stacioniran un Bugarskoj. Luftvafa je za napade koristila još i aerodrome u Aradu, Beču, Gracu i drugim gradovima. Ukupno je za rat protiv Jugoslavije i Grčke Nemačka angažovala oko 1.200 aviona.

Mađarska je izdvojila 10 brigada (oko 5 divizija). Mađarski premijer Pal Teleki prihvatio je nemački zahtev za učešće u ratu protiv Jugoslavije, ali je odbio da njegova zemlja istovremeno prekine diplomatske odnose sa zapadnim zemljama. Našavši se u vladi u manjini, Teleki je izvršio samoubistvo.

Za vođenje rata na Balkanu Italija je angazovala 43 divizije, od toga 24 za napad na Jugoslaviju - 9 su bile razvijene na jugoslovensko - albanskoj granici, a 15 u Istri i dalmaciji.

Ukupno su fašističke države za osvajanje Jugoslavije i Grčke upotrebile 80 divizija, preko 2 hiljade aviona i blizu 2 hiljade tenkova. Ta okolnost prinudila je Hitlera da za oko pet nedelja odloži napad na SSSR, jer je po prvobitnoj zamisli operacija " Barbarosa" trebalo da otpočne oko 15.maja 1941. godine.

Simovićeva vlada naredila je da tajna mobilizacija vojske otpočne 3. aprila, ali do trenutka nemačkog napada ona u potpunosti nije bila sprovedena. Kada je započela fašistička agresija, Jugoslavija je imala oko milion i 200 hiljada vojnika. Nažalost samo je oko 600 hiljada bilo kompletirano oružjem i borbenom tehnikom. Od ukupno 28 pešadijskih, i 3 konjičke divizije, kao i 32 samostalna puka, na početku rata se samo 11 divizija nalazilo na mestima gde je bilo predviđenoodbrambenim planom. Jugoslovenska vojska raspolagala je sa 120 ispravnih tenkova i sa 416 borbenih aviona od kojih je polovina bila zastarelih konstrukcija. Generalštab je tek 31. maja poslao direktivu komandantima armija, avijacije i flote da pristupe izvršenju odbrambenog plana "R-41". Razvijanje trupa se odvijalo sporo zbog loših komunikacija, nedovoljne motorizacije i zastarelih sredstava za vezu.

Nemački napad na Jugoslaviju počeo je u zoru 6. aprila varvarskim bombardovanjem Beograda, kao i bombardovanjem aerodroma u Skoplju, Nišu, Zagrebu, Ljubljani, Kumanovu i u drugim mestima. Dve mehanizovane divizije Vermahta ( iz satava 12. armije) munjevito su se stuštile prema Kumanovu i Skoplju, a jedna na pravcu Štip - Veles. U isto vreme, u blizini jugoslovensko - ggrčke granice jurnule su dolinom Strumice 2 nemačke tenkovske divizije, kako bi zašle iza leđa grčkim trupama razvijenim južno od Dojranskog jezera. Već sutradan su zauzeti skoplje i Štip, čime su presečene veze jugoslovenskih jedinica, a Vrhovna komanda je ispustila iz ruku rukovođenje trupama na frontu dugom 2.500 kilometara.

Jugoslovenski borci i jedan deo oficirskog kadra hrabro su se suprostavili daleko nadmoćnijem neprijatelju, pa su na pojedinim sektorima čak prešli u kontraofanzivu (recimo na jugoslovensko-albanskoj granici), ali su armijski vrhovi ispoljili ili kapitulantski stav ili su otvoreno izdali narod i otadžbinu. Nemački agent, general Milan Nedić, komadant Jugoistočnog fronta, odmah je naredio da se obustavi otpor agresoru. U celini uzeto, otpor jugoslovenske vojske bio je slab, mestimičan i paničan. Tome su, pored nesposobne vlaade i Vrhovne komande doprineli razni izdajnici, kapitulanti i petokolonaši.

Trupe Vermahta ušle su 10. aprila u Zagreb pod čijim je okriljem, u ime ustaškog poglavnika Anta Pavelića, pukovnik u penziji Slavko Kvaternik proglasio Nezavisnu Državu Hrvatsku. Ban dravske banovine Marko Natlačen, formirao je 6. aprila separatističku organizaiju Slovenski svet i zatražio da jedinice Jugoslovenske vojske odmah napuste teritoriju slovenije. Ova organizacija se pripremala da sloveniju preda Nemcima bez borbe. Jugoslovenska Vrhovna komanda naredila je komandantu 1. grupe armija generalu Lavu Rupniku da uhapsi natlačena i njegove saradnike, ali je ovaj to odbio da izvrši. Italijanske jedinice zauzele su 12. aprila Ljubljanu, debar i Ohrid. Narednog dana, Hortijeve trupe ušle su u Novi Sad, a nemačke u Beograd. Mađarska vojska je potom zauzela Bačku, Baranju, Prekomurje i Međumurje. Na području jugoslovenskog glanog grada spojile su se 13. aprila obe grupacije Vermahta, koje su nastupale sa jugoistoka i severozapada. Kralj Petar II Karađorđević, predsednik vlade Simović i njegovi ministri pobegli su avionom za Grčku, a potom u Egipat. Bugarska vlada prekinula je 15. aprila diplomatske odnose sa Jugoslavijom. Pet dana kasnije, njene trupe ušle su u istočnu Makedoniju i u jugoistočnu srbiju, koje su već Nemci prethodno bili zauzeli. Italijani su osvojili značajne delove Hrvatske, Crne Gore, Slovenije, Makedonije i kasnije Kosova.

U beogradu je 17. aprila potpisan akt o bezuslovnoj kapitulaciji Jugoslavije. S nemačke strane akt je potpisao general - pukovnik Maksimilijan Vajks, a s jugoslovenske - bivši ministar inostranih poslova Aleksandar Cincar-Marković i general Radivoje Janković. U nemačke ruke palo je 345 hiljada jugoslovenskih vojnika, oficira i generala koji su odvedeni u zarobljeništvo. Okupator je zaplenio celokupnu vojnu, borbenu tehniku i naoružanje Jugoslovenske vojske. Italijani su zarobili oko 30 hiljada jugoslovenskih vojnika.

Tri meseca posle fašističke okupacije i komdanja Jugoslavije, narodi naše zemlje predvođeni Komunističkom partijiom podigli su protiv okupatora i domaćih izdajnika ustanak, koji će ubrzo prerasti u narodnooslobodilačku borbu i socijalističku revoluciju. Postepeno će na teritoriji jugoslavije oslobodilačke jedinice stvoriti nov antifašistički front koji će vezivati značajne snage fašističke koalicije i kvinsliških vojnih formacija.